Τήνος: Μυστικά και αλήθειες για την παραδοσιακή υφαντική τέχνη του νησιού

Η έκθεση «Στα βήματά τους…127 χρόνια μετά», που διοργανώνεται από το Εικονικό Μουσείο Τήνου και παρουσιάζεται μέχρι τις 24 Αυγούστου σε ιστορικούς χώρους όπως η Μονή Ουρσουλινών, η Ζαρίφειος Βιοτεχνική Σχολή της Χώρας και το Υφαντουργείο του Πύργου, στο πλαίσιο του προγράμματος του θεσμού «Ολη η Ελλάδα ένας Πολιτισμός», αποτελεί έναν φόρο τιμής στην παραδοσιακή υφαντική τέχνη της Τήνου, συγκεκριμένα στην ιστορική Ζαρίφειο Βιοτεχνική Σχολή, συνδέοντας το παρελθόν με το παρόν μέσα από σύγχρονες καλλιτεχνικές προσεγγίσεις.

Καθώς το ενδιαφέρον για την τέχνη του αργαλειού έχει αναθερμανθεί όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε διεθνές επίπεδο, περιηγούμαστε στην έκθεση που έχει ως στόχο να ευαισθητοποιήσει ένα ευρύ κοινό, ώστε να ενδυναμωθεί το υφαντουργείο της Τήνου, το οποίο αγγίζει αισίως 127 χρόνια λειτουργίας.

Το ταξίδι μιας αρχαίας τέχνης

«Η υφαντική, μια ιερή τέχνη, ταυτισμένη με τη γυναικεία ενασχόληση από τα προϊστορικά μέχρι τα νεότερα χρόνια, άρχισε να εγκαταλείπεται συστηματικά πριν από μερικές δεκαετίες», σημειώνει η επιμελήτρια της έκθεσης, Λουίζα Καραπιδάκη, στον κατάλογο της έκθεσης. Όπως εξηγεί η ίδια: «Τα υφαντικά εργαλεία, που στην αρχαιότητα συντρόφευαν τις γυναίκες μέχρι και στο τελευταίο τους ταξίδι, άρχισαν να είναι δυσεύρετα και η τέχνη της ύφανσης να παραμερίζεται και να χάνεται στη λήθη.

Οι Ελληνίδες για αιώνες περνούσαν καθημερινά πολλές ώρες στον αργαλειό, υφαίνοντας ρούχα και χρηστικά οικιακά είδη μαζί με τις προσδοκίες και τους πόθους τους, και εξέφραζαν με την τέχνη τους χαρές και λύπες. Ο ρυθμός, οι ανάγκες της σύγχρονης ζωής και η ραγδαία αύξηση του τουρισμού απομάκρυναν τις νέες γενιές των γυναικών από τους αργαλειούς.

Τα τελευταία χρόνια ξεκίνησε παγκοσμίως αλλά και πανελλαδικά ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον αργαλειό, και επαναπροσδιορίστηκε η αξία της τέχνης του υφαντού ως σημαντικού ελληνικού πολιτιστικού προϊόντος. Πολλά υφαντουργεία επαναλειτουργούν, και οι εκπαιδευόμενοι αυξάνονται συνεχώς, αφού η υφαντική μπορεί να εξελιχθεί σε εικαστική έκφανση ή ακόμα και σε μια νέα επιχειρηματική ευκαιρία.»

Οι συμμετέχουσες καλλιτέχνιδες Εοζέν Αγκοπιάν, Αννίτα Αργυροηλιοπούλου, Iraida Cano, Μαριγώ Κάσση, Βάλλυ Νομίδου, Σπυριδούλα Πολίτη, Κωνσταντίνα Συλίκου και Βιβέττα Χριστούλη με τα έργα τους δημιουργούν μια συνομιλία ανάμεσα στη σύγχρονη εικαστική δημιουργία και τις παραδοσιακές τεχνικές της ύφανσης. Χρησιμοποιούν ποικίλα υλικά και «συνυφαίνουν» με νήματα, χαρτιά, υφάσματα, σύρματα, καλώδια LED και ζωγραφικές επεμβάσεις. Στις ποικίλες καλλιτεχνικές εκφάνσεις της προσωπικής τους πλαστικής αισθητικής και αφήγησης παραπέμπουν εννοιολογικά στη συμβολική διάσταση της κοινωνικής μνήμης του υλικού πολιτισμού και αναδεικνύουν τη διαχρονική αξία της χειροποίητης ύφανσης».

Η επιλογή των χώρων της έκθεσης αναδεικνύει την πολιτιστική κληρονομιά του νησιού και τον διάλογο με τον ίδιο τον τόπο και την ιστορία του.

Εντυπωσιακή είναι η χρήση διαφορετικών υλικών, που δημιουργεί μια σύγχρονη αφήγηση και θίγει την έννοια της μνήμης, αλλά και κοινωνικά και περιβαλλοντικά ζητήματα. Αυτό προσφέρει μια νέα ανάγνωση της υφαντικής τέχνης πέρα από την τεχνική, κυρίως ως φορέα πολιτισμικής ταυτότητας.

Ζαρίφειος Βιοτεχνική Σχολή

Η Ζαρίφειος Βιοτεχνική Σχολή είναι κληροδότημα του Κωνσταντινουπολίτη μεγαλοτραπεζίτη Νικόλαου Ζαρίφη, που διέθεσε σημαντικά ποσά για φιλανθρωπίες από τη σύσταση του ελληνικού κράτους. Ηταν μια προσφορά στις γυναίκες της Τήνου σε μια εποχή φτώχειας, για την οικονομική τους ανεξαρτησία.

Η σχολή αποτελεί, ακόμη, ένα δείγμα της ευγνωμοσύνης της οικογένειας Ζαρίφη απέναντι στην γκουβερνάντα των παιδιών της, καθώς εκείνη ανέλαβε να τα μεταφέρει με ασφάλεια στην Τήνο, όταν ξέσπασαν οι ταραχές στην Πόλη.

Η λειτουργία της Βιοτεχνικής Σχολής της Τήνου, γράφει η Λουίζα Καραπιδάκη στον κατάλογο της έκθεσης, ξεκίνησε από τον Σύλλογο Κυριών «Ευαγγελισμός», το 1897. Στα αρχεία της αναφέρεται ότι «Η πρώτη δασκάλα της σχολής ήταν η Μαριγώ Καραμηνά, από την Αθήνα, η πρώτη μαθήτρια ήταν η Μαρία Φωσκόλου ή Παπαδάκη και το πρώτο πανί υφάνθηκε στις 5 Οκτωβρίου του 1898 από τη Βαρβάρα Τίγκα».

Η ίδρυση της σχολής θεωρήθηκε μεγαλειώδες επίτευγμα εκείνη την εποχή για τη στήριξη της γυναικείας βιοτεχνίας και, κατ’ επέκταση, της ηθικής υποστήριξης των γυναικών, σχολιάζει η επιμελήτρια της έκθεσης. «Η σχολή έδωσε οικονομική και επαγγελματική διέξοδο σε πολλές γενιές γυναικών της Τήνου για πάνω από 100 χρόνια, κι έτσι αυτές μπόρεσαν να παραμείνουν στον γενέθλιο τόπο αντί να ξενιτευτούν».

Όλα τα εκθέματα έχουν ως αφετηρία τους τη μνεία στις υφάντρες και στα βιώματά τους, στα υφαντά και στις πανάρχαιες τεχνικές ύφανσης. Τονίζεται επίσης ότι πολλά έργα της έκθεσης έχουν παράλληλους πλαστικούς προβληματισμούς με αυτούς μεγάλων δημιουργών που επηρεάστηκαν δραστικά από την τέχνη της υφαντικής, όπως των Annie Alberts (1899-1994) και Mira Schendel (1919-1988), αλλά και των σύγχρονων καλλιτεχνών, όπως των Sheila Hicks, Beryl Korot, Joana Vasconcelos και Ernesto Neto.

Οι εικαστικοί και οι προσεγγίσεις τους

Στον κατάλογο της έκθεσης περιγράφεται πώς «Η Εοζέν Αγκοπιάν χρησιμοποιεί λωρίδες χρωματισμένου καμβά με μυριάδες κλωστές, και σε συνδυασμό με τεχνικές σχεδίου, ζωγραφικής, ραπτικής, ύφανσης, ready-made objects και κολάζ, δημιουργεί τρισδιάστατους όγκους στα έργα της».

Η Αννίτα Αργυροηλιοπούλου ασχολείται με «την επίπονη διαδικασία κατασκευής του γυναικείου εργόχειρου από ανώνυμες γυναίκες στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια, στην αξία της συναισθηματικής εμπειρίας και τη στενή σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στη δημιουργό και στο χειροποίητο δημιούργημά της». Η εικαστικός περιγράφει χαρακτηριστικά: «Η ΚΟΥΒΕΡΤΑ είναι προστασία, είναι πράξη αγάπης, το νήμα που συνδέει τις γενιές, το τραύμα, ο αναστοχασμός. Το ΘΑΜΠΟ είναι η εύθραυστη μεμβράνη που αποκρύπτει και αποκαλύπτει την τρίτη διάσταση στον χώρο, τη μνήμη, και τις ιδέες που κρύβονται πίσω από τη χειρωνακτική δουλειά.»

Η Iraida Cano αξιοποιεί «τη διαφάνεια των μεγαλοπρεπών υαλοπινάκων της Μονής των Ουρσουλινών (1867). Πειραματίζεται με τις αντανακλάσεις του φωτός ανάλογα με την εκάστοτε φωτεινότητα της ακτινοβολίας του ήλιου και επεμβαίνει ζωγραφικά για να «υφάνει» το δικό της έργο με τις ημιδιαφανείς διασταυρωμένες ζωγραφιστές χρωματιστές γραμμές αντί για κλωστικά υφάδια και στημόνια.»

Παράλληλα, η Μαριγώ Κάσση «χρησιμοποιεί λεπτά αλλά ανθεκτικά νήματα, μεταλλικές και μεταξωτές κλωστές, τις πλέκει στο χέρι με βελονάκι και φιλοτεχνεί μικρούς αλλά και τεράστιους ιστούς με αμέτρητες μορφές πυκνών και αραιών πλεγμάτων», ενώ η Βάλλυ Νομίδου «χρησιμοποιεί διάφορα είδη χαρτιού, από ανακυκλώσιμα έως και χειροποίητα, καθώς και χαρτόνια, για να δημιουργήσει τις μορφές της. Πειραματίζεται επίσης γύρω από τη σχέση που μπορεί να έχει το χαρτί με άλλες ελαφρές ύλες, όπως το ύφασμα, τον γύψο και άλλες κερωμένες επιφάνειες.»

Επίσης, η Σπυριδούλα Πολίτη «συνδυάζει διάφορα εκφραστικά μέσα, ζωγραφική, κατασκευές, φωτογραφία, objets trouvées, βίντεο, περφόρμανς, για να φτάσει στο επιθυμητό εικαστικό αποτέλεσμα, ανάλογα με τις ανάγκες της κάθε ιδέας της.»

Η Κωνσταντίνα Συλίκου «πειραματίζεται με τον συνδυασμό της ακρίβειας του σχεδίου με κάρβουνο, της αέρινης κεντητικής με χρωματιστές μεταξωτές κλωστές, και τη χρήση νημάτων εδώ και πολλά χρόνια» και η Βιβέττα Χριστούλη «με το δομικής ενέργειας και νέο-κονστρουκτιβιστικής μορφής έργο της διακατέχεται από μια γεωμετρικής αφαίρεσης μινιμαλιστική αισθητική, αρχιτεκτονικής διάστασης.»

Με όλο και πιο δυναμική παρουσία στον χώρο των εικαστικών τεχνών, οι υφάνσεις, προσφέρουν μια διαφορετική αισθητική εμπειρία. Η έκθεση «Στα βήματά τους…127 χρόνια μετά» τονίζει και αυτή την παράμετρο.

Σημειώνεται ότι το πρόγραμμα της δράσης περιλαμβάνει εκθέσεις, ομιλίες, καλλιτεχνικά εργαστήρια, καθώς και προβολές ερευνητικών βίντεο που επιμελήθηκε το Εικονικό Μουσείο  Τήνου.

Ενημερωθείτε για το πρόγραμμα παράλληλων εκδηλώσεων, εδώ.

INFO «Στα βήματά τους… 127 χρόνια μετά», Σχολή Ουρσουλινών, Λουτρά Τήνου, Διάρκεια έκθεσης έως 24/8. Ώρες επίσκεψης: 11.30-13.30 & 18.30-22.00 (καθημερινά)