Οι οίκοι αξιολόγησης, με πρώτους τους αμερικανικούς, δεν είναι απλοί «τεχνοκρατικοί» οργανισμοί. Οι βαθμολογήσεις τους μπορούν να επηρεάσουν αποφασιστικά την πορεία μιας επιχείρησης ή ενός κράτους. Για την Ελλάδα η επιρροή αυτή ήταν εντελώς αρνητική, δεδομένου ότι οι βαθμολογήσεις τους την περίοδο 2009-2012 επιτάχυναν την πορεία της κρίσης και την έσπρωξαν στο χείλος του οικονομικού γκρεμού. Ο ρόλος τους έγινε αντικείμενο οξείας κριτικής από πολλούς πολιτικούς και οικονομολόγους. Στους τελευταίους συγκαταλέγεται και ο διευθυντής του Ερευνητικού Κέντρου Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο του Σανκτ Γκάλεν Μάνφρεντ Γκέρντερ, ο οποίος αναλύει στο «Βήμα», μεταξύ άλλων, γιατί η αδικαιολόγητα δυσμενής βαθμολόγηση της Ελλάδας από τον Fitch λειτούργησε τελικά ως «αυτοεκπληρούμενη προφητεία».
Πόσο έξω έπεσαν οι οίκοι αξιολόγησης στη βαθμολόγηση των υπερχρεωμένων χωρών τα πρώτα χρόνια της κρίσης;
«Πολύ. Στην Ελλάδα του 2011, για παράδειγμα, διαπιστώσαμε μια απόκλιση σχεδόν 12 βαθμίδων από την ορθή βαθμολόγηση στη συνολική σκάλα των 21-22 βαθμίδων. Τα ομόλογά της μετατράπηκαν έτσι σε “σκουπίδια”. Αν οι οίκοι αυτοί είχαν κάνει καλά τη δουλειά τους, η Ελλάδα θα είχε διατηρήσει λίγο ή πολύ την παλιά της θέση και δεν θα είχε αποκλειστεί εντελώς από τις αγορές».
Πόσο καιρό κράτησε η υποβάθμιση;
«Δυο με δυόμισι χρόνια. Η αρχή έγινε στα τέλη του 2009, όταν η Ελλάδα βρισκόταν για τον Fitch στη βαθμίδα Α. Από τότε κινήθηκε με όλο μεγαλύτερα βήματα και με όλο ταχύτερο ρυθμό προς κάτω. Το 2010-2011 είχαμε σχεδόν κάθε δύο εβδομάδες μια υποβάθμιση –πότε από τον Fitch, πότε από τον Standard & Poor’s και πότε από τον Moody’s, συνολικά δηλαδή 33 υποβαθμίσεις. Η συνέπεια ήταν ένας απίστευτος πανικός στις αγορές και μια Ελλάδα που θύμιζε κόλαση».
Ηταν αυτό αποτέλεσμα δόλου;
«Οι αποκλίσεις που διαπιστώσαμε ήταν αποτέλεσμα επιστημονικής έρευνας. Ομως δόλος προφανώς υπήρξε. Η εξήγησή μου γι’ αυτό είναι η εξής: Το 2007-2008, όταν η διόγκωση του χρηματιστικού τομέα πήρε ανεξέλεγκτες διαστάσεις και οι κυβερνήσεις άρχισαν –ιδίως μετά την κατάρρευση της αμερικανικής τράπεζας Lehman Brothers –να μελετούν μέτρα για τον περιορισμό του, οι οίκοι αξιολόγησης αποφάσισαν να αντιδράσουν επειδή ο περιορισμός θα προκαλούσε μείωση των κερδών τους, αλλά ιδίως των κερδών των πελατών τους στον χρηματιστικό χώρο. Γι’ αυτό και χρησιμοποίησαν ένα δοκιμασμένο πολεμικό τρικ: άναψαν φωτιά σε άλλο μέρος του χρηματοπιστωτικού συστήματος, στα λεγόμενα προβληματικά κράτη της ευρωζώνης. Με αυτόν τον αντιπερισπασμό κατάφεραν να μετακυλήσουν τη δική τους κρίση στα κράτη, λέγοντας ότι τα τελευταία ζουν πάνω από τις δυνατότητές τους. Ετσι δημιούργησαν νέο περιβάλλον, στο οποίο συνέχισαν να κάνουν χρυσές δουλειές –πιο χρυσές από εκείνες παλιότερα».
Παρ’ όλα αυτά, οι προβληματικές χώρες είχαν συσσωρεύσει μεγάλα χρέη προτού ακόμα μπουν στο στόχαστρο των οίκων αξιολόγησης. Δεν είναι άδικο να ρίχνουμε την ευθύνη στους τελευταίους, αντί στις δικές τους ελίτ;
«Δεν θέλω να βγάλω λευκές περιστερές τις ελίτ. Ομως τα μεγάλα κρατικά ελλείμματα δεν ήταν αποτέλεσμα των άλογων κυβερνητικών παροχών, αλλά της απειλούμενης χρεοκοπίας των τραπεζών. Τα κράτη πλήρωσαν εκατοντάδες δισεκατομμύρια ευρώ για τη σωτηρία τους, τα οποία στη συνέχεια επιβάρυναν τους προϋπολογισμούς τους. Ο πρωταίτιος της κρίσης είναι οι τράπεζες, όχι τα κράτη».
Πόσο ισχύει αυτό για την Ελλάδα;
«Εδώ έχουμε άλλη παραλλαγή. Η χώρα είχε μέχρι το 2008-2009 ελλείμματα που προέκυπταν από τα τεράστια αρνητικά ισοζύγια πληρωμών. Αυτά βρίσκονταν ωστόσο υπό έλεγχο. Στο διάστημα 2000-2008 μάλιστα η χώρα είχε μεγάλη ανάπτυξη. Με τη βοήθεια των εταίρων της θα μπορούσε σίγουρα να ξεπεράσει τις δυσκολίες της. Οι οίκοι αξιολόγησης εμπόδισαν όμως τη σωτηρία. Οι αλλεπάλληλες υποβαθμίσεις τους, που πήραν τελικά μορφή χιονοστιβάδας, την οδήγησαν στην καταστροφή. Η Ελλάδα πλήρωσε έτσι τα σπασμένα για τη δική τους κρίση».
Ηταν το «κούρεμα» παραπροϊόν της βαθμολόγησης των οίκων αξιολόγησης;
«Ετσι νομίζω. Ηταν το αποτέλεσμα μιας αυτοεκπληρούμενης προφητείας. Κάθε υποβάθμιση προκαλούσε άνοδο των τόκων για τα ομόλογα, κάθε άνοδος των τόκων νέα υποβάθμιση. Το “κούρεμα” συνιστά την αναπόφευκτη κατάληξη αυτού του φαύλου κύκλου».
Οι οίκοι αξιολόγησης βαθμολογούσαν παλαιότερα μόνο ιδιωτικές επιχειρήσεις. Από πότε άρχισαν να κάνουν το ίδιο και με τα κράτη;
«Εδώ και 10-15 χρόνια. Και το παράδοξο είναι ότι το κάνουν δωρεάν. Από την άλλη, στηρίζουν τις βαθμολογίες τους σε στατιστικά στοιχεία που είναι γενικά γνωστά. Γι’ αυτό και οι αξιολογήσεις τους δεν προσθέτουν υπεραξία στις ήδη υπάρχουσες. Οι προβλέψεις των καφετζούδων έχουν την ίδια περίπου αξία».
Δεν προσφέρουν πραγματικά τίποτα το καινούργιο;
«Ούτε το παραμικρό. Κι αυτό επειδή οι υπάλληλοί τους, πρώτον, δεν καταλαβαίνουν τι σημαίνει στην πράξη αυτοεκπληρούμενη προφητεία, και δεύτερον, επειδή συνυπολογίζουν τους τόκους, κάτι που αντίκειται στη διακηρυγμένη μεθοδολογία τους».
Ισχύει ότι οι περί ου ο λόγος οίκοι αξιολογούν καλύτερα τα αγγλοσαξονικά κράτη από ό,τι τα ευρωπαϊκά;
«Ισχύει, όπως το απέδειξαν πρόσφατα δυο ερευνητές από τη Χαϊδελβέργη».
Παλαιότερα γινόταν πολύς λόγος για έναν ανεξάρτητο ευρωπαϊκό οίκο αξιολόγησης. Θα είχε όντως νόημα η δημιουργία του;
«Δεν νομίζω. Οι τράπεζες διαθέτουν το καλύτερο προσωπικό για τέτοιες αξιολογήσεις, τα κράτη επίσης. Η δημιουργία του δεν θα βελτίωνε την κατάσταση».
Η ΛΗΨΗ ΜΕΤΡΩΝ
Θεμελιώδες το πρόβλημα της σύγκρουσης συμφερόντων
ΜΕΓΑΛΟΕΠΕΝΔΥΤΕΣ
Κάποιοι κέρδισαν είτε λόγω συνωμοσίας ή από σωστή διαίσθηση
Υπήρξε συμπαιγνία των οίκων αξιολόγησης με τους μεγαλοεπενδυτές;
«Δεν μπορώ να ξέρω. Από την άλλη όμως, αδυνατώ να φανταστώ ότι ο Γουόρεν Μπάφετ, που κατέχει το 15%-20% των μετοχών του Fitch, δεν είχε ειδοποιηθεί έγκαιρα ότι επίκειται η υποβάθμιση της Ελλάδας ή άλλων χωρών και ότι δεν εκμεταλλεύθηκε την ευκαιρία κερδοσκοπικά. Αν υπήρξε συνωμοσία, ή αν οι κερδοσκόποι είχαν απλώς τη σωστή διαίσθηση, δεν ξέρω. Αντικειμενικά όμως οι τελευταίοι ωφελήθηκαν από την υποβάθμιση».
Η ΛΗΨΗ ΜΕΤΡΩΝ
Θεμελιώδες το πρόβλημα της σύγκρουσης συμφερόντων
Πώς μπορούν να προστατευθούν τα κράτη από τους υπάρχοντες οίκους;
«Η Ευρωπαϊκή Ενωση έχει πάρει ήδη κάποια μέτρα εναντίον τους. Η Ευρωπαϊκή Εποπτεία Τραπεζών, για παράδειγμα, εξέτασε πρόσφατα την εκπαίδευση των συνεργατών τους και διαπίστωσε ότι πολλοί από αυτούς στους οποίους έχει ανατεθεί η αξιολόγηση κρατών είναι εντελώς άπειροι. Το αίτημά της, να αντικατασταθούν αυτοί από έμπειρα στελέχη, έγινε τελικά δεκτό. Αλυτο, αντίθετα, παραμένει το θεμελιώδες πρόβλημα της σύγκρουσης συμφερόντων, με την έννοια ότι οι οίκοι αξιολόγησης αποτελούν οργανικό τμήμα του χρηματοπιστωτικού συστήματος και δεν μπορεί επομένως να είναι ταυτόχρονα και οι ανεξάρτητοι κριτές του».
Θα συνιστούσατε στην Ελλάδα να κάνει αγωγή εναντίον τους ζητώντας αποζημίωση ανάλογη με τη ζημιά που της έκαναν;
«Δυστυχώς, τα δικαστήρια εκείνα που θα μπορούσαν να εκδικάσουν τέτοιες αγωγές δεν υπάρχουν ακόμα. Το αίτημα για τη δημιουργία τους είναι όμως υπερώριμο. Η Ελλάδα θα έπρεπε να προσφύγει αμέσως μόλις δημιουργηθούν».
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
