Η πυραμίδα και το μανιτάρι

ΚΑΘΕ γενιά από την έλευσή της ως την οριστική της αναχώρηση ανεβαίνει μία μία τις βαθμίδες της δημογραφικής πυραμίδας. Μια τέτοια πυραμίδα είναι κάτι σαν οικογενειακή φωτογραφία όλου του πληθυσμού της χώρας. Οι γυναίκες από αριστερά, οι άνδρες από δεξιά. Ολοι ταξινομημένοι ανά έτος γέννησης (ή ηλικία), με τους νεότερους στη βάση και τους γηραιότερους στην κορυφή της πυραμίδας.

Η δημογραφική πυραμίδα αποτυπώνει σε γράφημα το σύνολο της ζώσης ιστορίας του τόπου. Πόλεμοι, επιδημίες, μετανάστευση αφήνουν ορατά σημάδια είτε περιορίζοντας τους επιζώντες συγκεκριμένης ηλικίας είτε μειώνοντας τις γεννήσεις κατά τη διάρκεια ταραγμένων περιόδων. Αποτυπώνει, τέλος, και τις εξελισσόμενες αλλαγές στις κοινωνικές προτιμήσεις για το μέγεθος της οικογένειας, τον αριθμό των παιδιών καθώς και προόδους στη μακροβιότητα των ηλικιωμένων.

Εκτός από το παρελθόν η δημογραφική πυραμίδα προδιαγράφει σε μεγάλο βαθμό και το μέλλον μας. Σήμερα, το 1997, όλοι οι έλληνες εργαζόμενοι του έτους 2016 έχουν ήδη γεννηθεί και μας είναι γνωστοί. Οι ηλικιωμένοι του 2030 μπορούν να προβλεφθούν με μεγάλη ακρίβεια. Ακόμη και οι γεννήσεις εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τον αριθμό γυναικών σε γόνιμη ηλικία, ενώ οι προτιμήσεις για το μέγεθος της οικογένειας δύσκολα αλλάζουν. Η κύρια πηγή αβεβαιότητας έχει να κάνει με τη μετανάστευση. Οι διακηρύξεις από όλες τις πλευρές για την ανάγκη περιορισμού και ελέγχου του αριθμού των μεταναστών δικαιολογεί σε κάποιο βαθμό το να αγνοηθεί αυτή η πηγή αβεβαιότητας.

Το σχήμα της πυραμίδας προδιαγράφει σε μεγάλο βαθμό τη φύση και την έκταση των κοινωνικών αναγκών: η βάση της επηρεάζει τις ανάγκες για παιδεία και περιγεννητική φροντίδα· η κορυφή της, τις ανάγκες για συντάξεις και για κοινωνική και υγειονομική φροντίδα στους ηλικιωμένους.

Το κέντρο της πυραμίδας, τα άτομα μεταξύ 20 και 65 ετών, είναι οι ενεργές ηλικίες. Από την παραγωγή των ατόμων που είναι σε αυτές τις ηλικίες θα προκύψει η κατανάλωση όλων, είτε δουλεύουν είτε όχι. Οι εργαζόμενοι θα πληρώσουν τους φόρους, τις εισφορές κοινωνικής ασφάλισης, θα χρηματοδοτούν τις επενδύσεις.

Δεν εργάζονται όμως όλοι μεταξύ 20 και 65 ετών. Οι φοιτητές μπαίνουν στην αγορά εργασίας αργότερα, γυναίκες παντρεύονται, πολλοί συνταξιοδοτούνται πριν από τα όρια ηλικίας. Για να δούμε ποιοι εργάζονται χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία της Ερευνας Εργατικού Δυναμικού του 1994, που εκθέτουν τη συμμετοχή στην αγορά εργασίας ανδρών και γυναικών ξεχωριστά ανά πενταετή κλιμάκια ηλικίας. Διατηρώντας την υπόθεση ότι τα ποσοστά συμμετοχής μένουν αναλλοίωτα (άρα ότι δεν αλλάζουν παράγοντες όπως όρια ηλικίας συνταξιοδότησης κλπ.) μπορούμε να προβλέψουμε τον αριθμό εργαζομένων στο μέλλον.

Δημογραφικά στοιχεία και προβολές της Παγκόσμιας Τράπεζας παρουσιάζονται με μορφή δημογραφικής πυραμίδας για τα έτη 1990 (έτος βάσης), 2010 και 2030. Επί των πυραμίδων εμφανίζεται η πρόβλεψη για τους εργαζομένους (με κόκκινο), βασισμένη σε στοιχεία της Ερευνας Εργατικού Δυναμικού. Συγκριτικά στοιχεία εμφανίζονται στον πίνακα 1.

Τι συμπεράσματα μπορούν να εξαχθούν;

1. Υπάρχει καταστρεπτική πτώση στη γεννητικότητα. Το 1975 γεννήθηκαν περί τα 155.000 παιδιά. Το 1990, σχεδόν τα μισά ­ 55%, μόλις 85.000. Ακόμη και με την αισιόδοξη πρόβλεψη της Παγκόσμιας Τράπεζας ότι η γονιμότητα επιστρέφει σταδιακά σε επίπεδα αναπλήρωσης, το 2010 θα υπάρχουν 600.000 παιδιά κάτω των 20.

2. Υπάρχει ραγδαία γήρανση του πληθυσμού. Το ποσοστό ατόμων άνω των 65 ετών ανεβαίνει κατά 5,8 μονάδες (43%) ως το 2010 και κατά άλλες 4,8 μονάδες ως το 2030, όταν πια το ένα τέταρτο του πληθυσμού θα είναι άνω των 65 ετών. Η κορυφή της πυραμίδας γίνεται όλο και πιο «βαριά». Ιδιαίτερα ταχεία είναι η αύξηση των ατόμων άνω των 75 ετών. Θα υπάρχουν 400.000 περισσότεροι ηλικιωμένοι άνω των 75 ετών το 2010 (62% περισσότεροι) και 600.000 το 2030.

3. Οι εργαζόμενοι είναι μόνο το 37% του πληθυσμού. Ως ποσοστό του πληθυσμού αυτό δεν αλλάζει πολύ το 2010 (39%). Αυτό όμως προκαλείται από την πτώση του αριθμού των παιδιών που αντισταθμίζεται από την αύξηση των ηλικιωμένων. Αν εξετασθούν μόνο οι ηλικιωμένοι, τότε ο αριθμός εργαζομένων για κάθε ηλικιωμένο (άνω των ορίων του ΙΚΑ) πέφτει από 2,24 σε 1,78 (κατά 20%). Για να μην επιβαρυνθεί υπέρμετρα κάθε εργαζόμενος θα πρέπει ως το 2010 να υπάρχει μια μεγάλη μεταφορά πόρων από τις δαπάνες για τους νέους προς την προστασία των ηλικιωμένων.

4. Η θέση των εργαζομένων επιδεινώνεται δραματικά μετά το 2010. Κύριο ρόλο παίζει η μικρή είσοδος νέων εργαζομένων που οφείλεται στη χαμηλή γεννητικότητα μετά το 1980. Το 2030 θα αντιστοιχεί μόνο 1,26 εργαζόμενος σε κάθε άτομο άνω των ορίων του ΙΚΑ. Το σύνολο εργαζομένων θα είναι κατά 600.000 μικρότερο το 2030 σε σχέση με το 2010. Μια τόσο μεγάλη μείωση θα έχει οπωσδήποτε αντίκτυπο στις δυνατότητες ανάπτυξης της οικονομίας.

5. Εμφανίζονται πολλοί εργαζόμενοι μετά τα κανονικά όρια του ΙΚΑ (65 ετών για άνδρες, 60 για γυναίκες). Αυτό οφείλεται σε συνήθειες σε αγροτικές περιοχές. Η μεταφορά εργαζομένων από αγροτικές σε αστικές δραστηριότητες θα περιορίσει τον αριθμό εργαζομένων και θα επιδεινώσει την κατάσταση σε σχέση με το πώς εμφανίζεται στις πυραμίδες.

Υπάρχει «παράθυρο ευκαιρίας» ως το 2005, όπως έχει δηλώσει η κυβέρνηση; Η απάντηση, από τα στοιχεία των πυραμίδων, είναι ένα επιφυλακτικό «ναι». Αυτό οφείλεται σε δύο ευνοϊκές συγκυρίες:

Πρώτον, ως το 2010 θα συνεχίσει να αυξάνεται ο αριθμός εργαζομένων με την είσοδο σχετικά πολυάριθμων ηλικιών (που γεννήθηκαν από το 1975 ως το 1985) και την ωρίμανση (αποφοίτηση από πανεπιστήμια, εκπλήρωση στρατιωτικών υποχρεώσεων κλπ.) στην αγορά εργασίας των παλαιοτέρων.

Δεύτερον, στην πυραμίδα του 1990 διαπιστώνεται η ύπαρξη ενός «εξογκώματος» στις ηλικίες μεταξύ 55 και 65 ετών, αυτών που γεννήθηκαν στον Μεσοπόλεμο. Η συνταξιοδότηση των ατόμων αυτών μεταξύ 1988 και 1995 εξηγεί σε μεγάλο βαθμό την έξαρση συνταξιοδοτήσεων τα έτη αυτά. Σήμερα οι ηλικίες αυτές έχουν ήδη συνταξιοδοτηθεί. Ακολουθεί η γενιά του πολέμου και του εμφυλίου, που είναι σαφώς μικρότερη σε αριθμούς.

Η ύφεση στις συνταξιοδοτήσεις θα συνεχισθεί ώσπου να φθάσει η σειρά των 40ρηδων του 1990 (γεννηθέντες περί το 1950) περί το 2005. Οι γενιές αυτές είναι οι μεγαλύτερες στην ιστορία της Ελλάδας και θα έχουν τα περισσότερα συσσωρευμένα ασφαλιστικά δικαιώματα.

Η ανάπαυλα ως το 2005 είναι μικρής διάρκειας και αβέβαιου οικονομικού αντικρίσματος. Η επιστροφή στα γνώριμα προβλήματα της αστάθειας υπογραμμίζεται από το σχήμα της πυραμίδας του 2030: ένας λεπτός κορμός εργαζομένων θα προσπαθεί να συγκρατήσει ένα ευτραφές μανιτάρι ηλικιωμένων και συνταξιούχων. Ποιος θα σηκώσει τα βάρη

Η ΑΙΓΥΠΤΟΛΟΓΙΑ απέδειξε ότι οι πρώτες πυραμίδες, τα λεγόμενα «μαστάμπα», δεν ήταν πυραμίδες αλλά παραλληλεπίπεδα κτίσματα. Σε αυτά τα κτίσματα προστέθηκαν βαθμίδες. Δεν πήρε όμως παρά λίγες δυναστείες Φαραώ για να γίνει συνείδηση το μάθημα που ανακάλυψαν πρόσφατα (και ταχύτερα) οικονομολόγοι στην Αλβανία:

Μια πυραμίδα για να στέκει πρέπει να είναι πυραμιδοειδής. Η τελευταία βαθμίδα πρέπει να είναι μεγαλύτερη από την προτελευταία. Ο όγκος των υλικών, άρα και το κόστος της πυραμίδας, ανεβαίνει γεωμετρικά ως συνάρτηση του μεγέθους της. Σύντομα όμως το κόστος νέων βαθμίδων γίνεται απαγορευτικό και η πυραμίδα δεν μπορεί να υψωθεί παραπέρα. Αν γίνει προσπάθεια να εξοικονομηθεί κόστος αλλάζοντας τη γεωμετρία της πυραμίδας, θα προκύψουν προβλήματα ευστάθειας. Ενα μανιτάρι δεν είναι πυραμίδα και σύντομα καταρρέει. Οι Φαραώ εγκατέλειψαν την ιδέα των πυραμίδων και τις αντικατέστησαν με λαγούμια.

Η οικονομία το πρώτο τέταρτο του επόμενου αιώνα θα βασίζεται σε μια δημογραφική πυραμίδα που θα μοιάζει όλο και περισσότερο με μανιτάρι. Τα διογκωμένα βάρη των ηλικιωμένων θα συντηρεί ένας εύθραυστος κορμός εργαζομένων. Για να αντεπεξέλθουν στο βάρος αυτό και να εγγυηθούν τις συντάξεις οι εργαζόμενοι πρέπει να είναι όσο το δυνατόν πιο παραγωγικοί. Μόνο έτσι θα υπάρχει το πλεόνασμα για να διευρύνει τη βάση της πυραμίδας. Η αποτελεσματική απάντηση στο δημογραφικό θα έχει να κάνει μόνο με την ανάπτυξη της οικονομίας. Η κατάρρευση θα είναι οδυνηρή

Η ΠΥΡΑΜΙΔΟΛΟΓΙΑ δεν είναι επιστήμη ακριβείας. Αν δεν συνοδεύεται από οικονομική ανάλυση, οι απόλυτες προβλέψεις είναι παρακινδυνευμένες. Παρά ταύτα μια ανάλυση των δημογραφικών προοπτικών οδηγεί στη διακρίβωση ορισμένων γενικών διαπιστώσεων τις οποίες η χάραξη μακροχρόνιας στρατηγικής δεν μπορεί να αγνοήσει.

1. Οι δημογραφικές εξελίξεις δεν αφορούν μόνο την κοινωνική ασφάλιση αλλά το σύνολο της κοινωνίας και της οικονομίας. Η μείωση του αριθμού των εργαζομένων θα έχει επιπτώσεις στον ρυθμό ανάπτυξης της οικονομίας, στο δημοσιονομικό πρόβλημα, στις δομές της αγοράς εργασίας. Οι αναγκαίες προσαρμογές πρέπει να γίνουν το ταχύτερο, έτσι ώστε να μεγιστοποιηθεί η δυνατότητα ανταπόκρισης.

2. Μακροοικονομικά απαιτούνται: μείωση του δημόσιου χρέους, προτού αυτό αρχίσει ξανά να ανεβαίνει· επενδύσεις υποδομής για τη βελτίωση της παραγωγικότητας της οικονομίας· ευέλικτες αγορές συντελεστών παραγωγής (και κυρίως εργασίας) ­ δομές κοινωνικής προστασίας που ευνοούν την αποταμίευση και την προσαρμοστικότητα.

3. Για να αποφευχθεί μεγάλη επιβάρυνση των εργαζομένων πρέπει μέσα στα δέκα επόμενα χρόνια να επιτευχθεί μεγάλη μεταφορά πόρων από την προστασία των νέων (παιδεία) στην προστασία των ηλικιωμένων (συντάξεις, υγεία).

4. Αν υπάρχει παράθυρο ευκαιρίας για τις συντάξεις, θα είναι το τελευταίο των επόμενων 50 ετών. Το παράθυρο αυτό πρέπει να αξιοποιηθεί για τον συντονισμό των απαιτήσεων των γεννηθέντων μετά το 1950 με τις παραγωγικές ικανότητες των πολύ λιγότερων εργαζομένων μετά το 2010.

5. Υπάρχουν μόνο δύο άμεσες αντιδράσεις στο δημογραφικό πρόβλημα. Πρώτον, ομαλή αφομοίωση μακροχρόνιων μεταναστών, είτε Ποντίων είτε από άλλες χώρες. Η Γαλλία έλυσε σε κάποιο βαθμό το δημογραφικό της πρόβλημα με αυτόν τον τρόπο, ενώ οι ΗΠΑ, η Αυστραλία, η Αργεντινή και άλλες χώρες έχουν χρησιμοποιήσει τη μετανάστευση ως μέσο πολιτικής.

Δεύτερον, υπάρχουν ακόμη μεγάλα περιθώρια ενεργοποίησης γυναικών στην παραγωγή. Πρωτοβουλίες που διευκολύνουν την είσοδο της γυναίκας – μητέρας στην παραγωγή έχουν μεγάλη αναπτυξιακή σημασία: βρεφονηπιακοί σταθμοί, ευελιξία στην αγορά εργασίας (μερική απασχόληση, κατ’ οίκον εργασία), προγράμματα κατάρτισης προσαρμοσμένα στις ανάγκες των μητέρων.

6. Η μεγάλη πρόκληση της κοινωνικής πολιτικής θα είναι η φροντίδα στα πολύ ηλικιωμένα άτομα, άνω των 75 ετών. Σε αντίθεση με τους σημερινούς γέροντες, οι συνομήλικοί τους τού 2010 δεν θα μπορούν στον ίδιο βαθμό να βασίζονται στην οικογένειά τους: πολλοί είτε δεν θα έχουν παιδιά είτε θα έχουν πολύ λιγότερα από ό,τι σήμερα. Το σύστημα κοινωνικής προστασίας πρέπει να εξελιχθεί προς την κατεύθυνση παροχής (ή χρηματοδότησης) υπηρεσιών και όχι απλώς τη χορήγηση εισοδηματικών ενισχύσεων.

Ο κ. Πλάτων Τήνιος είναι οικονομολόγος, ειδικός σε θέματα κοινωνικής πολιτικής. Οι απόψεις που εκφράζονται στο παρόν άρθρο είναι προσωπικές.