Ο ιρανός πολιτικός Μοχάμαντ Μοσαντέκ γεννήθηκε στο Αχμανταμπάντ, κοντά στην Τεχεράνη. Ηταν γόνος πλούσιας οικογενείας της ανώτερης κοινωνικής τάξης και ο πατέρας του κατείχε δημόσια θέση.



Ο Μοσαντέκ σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο της Λωζάννης. Τελειώνοντας τις σπουδές του το 1914 επέστρεψε στην πατρίδα του και διορίστηκε κυβερνήτης της επαρχίας Φαρς.


Τη δεκαετία του 1920 στο Ιράν (ή Περσία, όπως ήταν η επίσημη ονομασία της χώρας ως το 1935), που τελούσε υπό την κυριαρχία της Ρωσίας στον βορρά και της Αγγλίας στον νότο, έλαβαν χώρα σημαντικές πολιτικές εξελίξεις. Το 1921 στρατιωτικό πραξικόπημα ανέτρεψε τη δυναστεία των Κατζάρ, που βασίλευε δεσποτικά στο Ιράν από τον 18ο αι., και το 1925 σάχης ανακηρύχθηκε ο συνταγματάρχης Ρεζά Χαν.


Για ένα διάστημα ο Μοσαντέκ υπηρέτησε το νέο καθεστώς. Εξελέγη (το 1923) μέλος του κοινοβουλίου (Ματζλίς) και διετέλεσε υπουργός της Δικαιοσύνης, των Οικονομικών και των Εξωτερικών. Αλλά οι εθνικιστικές και φιλολαϊκές ιδέες του τον έφεραν σε διάσταση με το αυταρχικό καθεστώς του σάχη και με την επιρροή των ξένων δυνάμεων στη χώρα, και μετά το 1927 ο Μοσαντέκ αναγκάστηκε να μείνει για μεγάλο διάστημα έξω από τη δημόσια ζωή.


Τη δεκαετία του 1930 ο σάχης ανέπτυξε εμπορικές σχέσεις με τη Γερμανία, οι οποίες, μετά την έναρξη του B’ Παγκοσμίου Πολέμου, έτειναν να μεταβληθούν σε στενότερη συνεργασία. Αυτό προκάλεσε τις ανησυχίες των Συμμάχων δεδομένου ότι ενδεχόμενη σύμπραξη του σάχη με τον Χίτλερ στην πολεμική αναμέτρηση θα απέκοπτε τη δίοδο του πολεμικού υλικού που έστελναν οι ΗΠΑ στην ΕΣΣΔ μέσω του εδάφους του Ιράν. Για να προλάβουν παρόμοια εξέλιξη Αγγλία και Σοβιετική Ενωση εισέβαλαν από κοινού στο Ιράν το 1941 και ανέτρεψαν τον σάχη. Στον θρόνο εγκατέστησαν τον γιο του Μοχάμαντ Ρεζά Παχλεβί.


Ιδρύεται το Εθνικό Μέτωπο


Οι εξελίξεις αυτές σήμαναν και την επιστροφή του Μοσαντέκ στην πολιτική σκηνή με την εκλογή του στο κοινοβούλιο το 1942.


Μετά τη λήξη του B’ Παγκοσμίου Πολέμου το 1945 και τον τερματισμό της αγγλοσοβιετικής κατοχής έναν χρόνο αργότερα τα εθνικιστικά αισθήματα και η εχθρότητα προς τους Αγγλους αλλά και τους Αμερικανούς άρχισαν να εντείνονται στο Ιράν, για να κορυφωθούν το διάστημα 1947-1951. Με τη σχετική χαλάρωση της απολυταρχικής διακυβέρνησης από τον νέο σάχη, η πολιτική ζύμωση στη χώρα έγινε ζωηρότερη, ο Τύπος απέκτησε ορισμένου βαθμού ελευθερία και εντάθηκε η διαδικασία της δημιουργίας πολιτικών κομμάτων, μεταξύ των οποίων και το κομμουνιστικό Τουντέχ, η οποία είχε εγκαινιαστεί τα χρόνια του πολέμου.


Ισχυρότερο ανάμεσα σε αυτά τα κόμματα αναδείχθηκε το Εθνικό Μέτωπο, που ιδρύθηκε το 1949 με πρωτεργάτη τον Μοσαντέκ, συνασπισμός εθνικιστικών στοιχείων, κληρικών και μη κομμουνιστών αριστερών.


H κατάσταση στο Ιράν εντεινόταν αδιάκοπα, και το 1951 έγινε απόπειρα δολοφονίας του σάχη, ο οποίος τραυματίστηκε από τις σφαίρες των επίδοξων δολοφόνων του αλλά γλίτωσε τη ζωή του. Δεν συνέβη το ίδιο με τον πρωθυπουργό και τον υπουργό Παιδείας, οι οποίοι δολοφονήθηκαν με διαφορά ολίγων ημερών ο ένας από τον άλλον.


Επικεφαλής της εθνικιστικής εκστρατείας είχε ήδη τεθεί ο Μοσαντέκ με το κόμμα του, το Εθνικό Μέτωπο. Το αίτημα για απαλλαγή από την ξένη κυριαρχία είχε πλέον συγκεκριμενοποιηθεί στην απαίτηση της εθνικοποίησης της Αγγλο-Ιρανικής Εταιρείας Πετρελαίου η οποία εκμεταλλευόταν τα πλούσια κοιτάσματα μαύρου χρυσού του Ιράν. Ο Μοσαντέκ στους φλογερούς λόγους που εκφωνούσε δεν έπαυε να καταγγέλλει την αγγλική εταιρεία υποστηρίζοντας με θέρμη την άποψη ότι, αν το Ιράν εθνικοποιούσε το πετρέλαιό του, η τρομερή φτώχεια που μάστιζε τη μεγάλη μάζα του πληθυσμού θα εξαφανιζόταν.


Ο εθνικιστής πρωθυπουργός


Τον Μάρτιο του 1951, μετά τις δολοφονίες των δύο πολιτικών, το κοινοβούλιο του Ιράν ψήφισε τον νόμο του Μοσαντέκ που καταργούσε την εκχώρηση του δικαιώματος εκμετάλλευσης του ιρανικού πετρελαίου στην αγγλική εταιρεία και εθνικοποιούσε τις εγκαταστάσεις της. Στο Αμπαντάν ξέσπασαν ταραχές οι οποίες κράτησαν δύο εβδομάδες. Υπό την πίεση του κοινοβουλίου και της λαϊκής θέλησης ο σάχης αναγκάστηκε τον Απρίλιο του 1951 να αναθέσει την πρωθυπουργία στον Μοσαντέκ, ο οποίος, αναλαμβάνοντας τα ηνία της κυβέρνησης, ολοκλήρωσε τη διαδικασία της εθνικοποίησης και της έξωσης της Αγγλο-Ιρανικής Εταιρείας Πετρελαίου.


Τα γεγονότα του Ιράν προκάλεσαν παγκόσμια αίσθηση και οι σχετικές εξελίξεις κατείχαν για αρκετό διάστημα εξέχουσα θέση στη διεθνή ειδησεογραφία. Ο Μοσαντέκ αντιμετωπιζόταν πλέον ως ο υπ’ αριθμόν 1 κίνδυνος από τα μεγάλα διεθνή οικονομικά συμφέροντα, ενώ κέρδισε τη συμπάθεια, ακόμη και τον θαυμασμό, των προοδευτικών κύκλων για τον αγώνα του υπέρ της εθνικής ανεξαρτησίας του Ιράν και κατά του δυτικού ιμπεριαλισμού.


Οι θαυμαστές του Μοσαντέκ έβρισκαν ακόμη και τον τρόπο να δικαιολογούν μερικά πράγματι ασυνήθιστα φερσίματά του, όπως το ότι ξεσπούσε δημόσια σε κλάματα, έκανε δημόσιες εμφανίσεις φορώντας τις πιτζάμες του και εκφωνούσε λόγους στη Βουλή ξαπλωμένος στο κρεβάτι του, το οποίο έβαζε να του κουβαλήσουν στην αίθουσα. Οι φίλοι του τα εξηγούσαν αυτά αποδίδοντάς τα σε αρρώστια. Οι εχθροί του τα χαρακτήριζαν δημαγωγικά τεχνάσματα με τα οποία ο Μοσαντέκ προσπαθούσε να τραβήξει την προσοχή της κοινής γνώμης και να κερδίσει τη συμπάθειά της.


Το πραξικόπημα της CIA


H Αγγλία δεν δέχθηκε φυσικά την εθνικοποίηση θεωρώντας την μονομερή καταγγελία της σύμβασης της εταιρείας με το ιρανικό Δημόσιο. Επέβαλε οικονομικό αποκλεισμό στο Ιράν και κατέφυγε στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. Το δικαστήριο αρνήθηκε να παρέμβει στην υπόθεση, πράγμα που αποτελούσε έμμεση δικαίωση της απόφασης του Μοσαντέκ.


Στο εσωτερικό ο Μοσαντέκ άρχισε να αντιμετωπίζει δυσκολίες. Χωρίς τους πεπειραμένους ειδικούς από τη Δύση οι Ιρανοί δεν ήταν ικανοί να παραγάγουν το πετρέλαιο, στο οποίο είχε υπολογίσει ο Μοσαντέκ.


Τον Αύγουστο του 1952 η Βουλή παραχώρησε στον Μοσαντέκ έκτακτες εξουσίες. Αλλά χωρίς τα αναμενόμενα έσοδα από το πετρέλαιο εκείνος δεν ήταν σε θέση να εφαρμόσει το πρόγραμμά του. Οι υποσχέσεις για κοινωνική επανάσταση με τη διανομή των μεγάλων κτημάτων δεν πραγματοποιήθηκαν. H αντιπολίτευση, ενισχυόμενη από τον σάχη, εξαπέλυσε πόλεμο κατά του Μοσαντέκ, με αποτέλεσμα ο πρωθυπουργός να έλθει σε σύγκρουση με τους πολιτικούς ηγέτες, με τον στρατό, με το δικαστικό σώμα και με τον ίδιο τον σάχη, ο οποίος φοβόταν ότι ο Μοσαντέκ ήθελε να τον ανατρέψει.


Τον Αύγουστο του 1953 ο σάχης επιχείρησε να απομακρύνει τον Μοσαντέκ από την εξουσία και διόρισε άλλον πρωθυπουργό. Ο Μοσαντέκ αρνήθηκε να δεχθεί την απόφαση του σάχη. Πλήθη ξεχύθηκαν στους δρόμους και ακολούθησε ένα πενθήμερο ταραχών. Ο σάχης εγκατέλειψε τη χώρα και κατέφυγε στην Ιταλία.


Στο σημείο αυτό, ως από μηχανής θεός για τον σάχη, επενέβη η CIA. H αμερικανική μυστική υπηρεσία χρηματοδότησε και διοργάνωσε πραξικόπημα το οποίο τελικά ανέτρεψε τον Μοσαντέκ. Λίγες ημέρες αργότερα ο σάχης επέστρεψε στην Τεχεράνη.


Ο Μοσαντέκ συνελήφθη, δικάστηκε και καταδικάστηκε σε κάθειρξη. Εμεινε στη φυλακή τρία χρόνια και μετά την αποφυλάκισή του πέρασε την υπόλοιπη ζωή του σε κατ’ οίκον περιορισμό. Ο υπουργός του των Εξωτερικών Χουσεΐν Φατέμι εκτελέστηκε για προδοσία.


Οι Δυτικοί, με άλλα σχήματα, επανήλθαν στα πετρέλαια του Ιράν. Το 1957, με τη βοήθεια των αρμόδιων υπηρεσιών των ΗΠΑ και του Ισραήλ, ο σάχης ίδρυσε τη δική του υπηρεσία ασφαλείας και πληροφοριών, την τρομερή SAVAK, με την οποία κράτησε αλυσοδεμένο το Ιράν – ως το 1979, όταν ο λαός τον ανέτρεψε καθοδηγούμενος όχι από έναν πατριώτη πολιτικό, αλλά από τους φανατικούς αγιατολάχ.


KEIMENA: ΙΩΑΝΝΑ ΖΟΥΛΑ