Βιβλία

Κιμ Στέρελνι
Ντώκινς κατά Γκουλντ –
Η επιβίωση του προσαρμοστικότερου
Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2014,
σελ. 216, τιμή 15 ευρώ

Την ημέρα που έλαβα την ελληνική έκδοση της δεύτερης και αναθεωρημένης έκδοσης αυτής της μνημειώδους βιολογικής αντιπαράθεσης αναρτήθηκε στο περιοδικό «Nature» (βλ. www.nature.com/news/does-evolutionary-theory-need-a-rethink-1.16080) μια πολυσήμαντη μετεξέλιξή της: υπό τον τίτλο «Χρειάζεται αναθεώρηση η θεωρία της εξέλιξης;», δεκαπέντε επώνυμοι μελετητές του τομέα διασταύρωσαν τα ξίφη τους. Μεταξύ αυτών και ο συγγραφέας του συγκεκριμένου βιβλίου, καθηγητής Φιλοσοφίας στο Εθνικό Πανεπιστήμιο της Αυστραλίας (ANU) και αρχισυντάκτης του περιοδικού «Biology and Philosophy», Κιμ Στέρελνι (Kim Sterelny).

Γιατί όμως είναι σημαντικές αυτές οι αντιπαραθέσεις βιολόγων και φιλοσόφων ως προς την εξέλιξη; Γιατί παραμένουν «ανοιχτές» και γιατί γράφονται βιβλία επί βιβλίων που τις αναλύουν;

Στον ζαλισμένο αναγνώστη του 21ου αιώνα θυμίζουν ίσως καβγά εξειδικευμένων επιστημόνων άσχετο με την εξέλιξη της ζωής. Και όμως πρόκειται για μια αντιπαράθεση αντίστοιχη εκείνης για το αν «σχεδιάστηκε» ή «αυτοδημιουργήθηκε» ο κόσμος που φύτρωσε… στα μέρη μας, τον 5ο αιώνα π.Χ.: Ο Αναξίμανδρος (610-546 π.Χ.) είχε πρωτοπεί ότι η ζωή είχε αναπτυχθεί αρχικά στη θάλασσα και αργότερα μετακινήθηκε στη στεριά και, μισό αιώνα μετά, ο Εμπεδοκλής (490-430 π.Χ.) είπε ότι η προσαρμογή δεν απαιτούσε οργανωτή ή τελικό αίτιο!

Για μια συνοπτική εισαγωγή στο τι συνέβη από τότε ως σήμερα, καλό είναι να επισκεφθεί κανείς την εξαιρετική ιστοσελίδα el.wikipedia.org/wiki/Ιστορία_της_εξελικτικής_σκέψης/. Εκεί θα διαβάσει μεταξύ άλλων ότι στα μέσα της δεκαετίας του 1960 οι εξηγήσεις για προσαρμογές υπό τον όρο «επιβίωση των ειδών» αντικαταστάθηκαν σε μεγάλο βαθμό από τη γονιδιοκεντρική αντίληψη της εξέλιξης.

Αυτή η οπτική γωνία συνοψίστηκε στο σημαντικό βιβλίο Το εγωιστικό γονίδιο (The Selfish Gene, 1976) του Ρίτσαρντ Ντώκινς. Αλλά το 1979 ο εξελικτικός βιολόγος Στίβεν Τζέι Γκουλντ αναβίωσε τις παλαιότερες ιδέες της ετεροχρονίας (διαφοροποιήσεις στους σχετικούς ρυθμούς των αναπτυξιακών διαδικασιών κατά τη διάρκεια της εξέλιξης) για να εξηγήσει τη δημιουργία νέων μορφών και, με τον εξελικτικό βιολόγο Richard Lewontin, έγραψε μια σημαντική διατριβή προτείνοντας ότι η αλλαγή σε μια βιολογική δομή –ή ακόμη και μια δομική καινοτομία –μπορούσε να εμφανιστεί συμπτωματικά, ως τυχαίο αποτέλεσμα της επιλογής μιας άλλης δομής, παρά ως άμεση επιλογή για τη συγκεκριμένη προσαρμογή.

Την ανάλυσή του σε τι, κατά πόσο και γιατί διαφέρουν οι θεωρήσεις του Ντώκινς και του Γκουλντ για την εξέλιξη των ειδών μάς προσφέρει ο Κιμ Στέρελνι στο εξαιρετικό βιβλίο του. Το κάνει μέσα από 13 κεφάλαια, χωρισμένα σε τέσσερα μέρη. Στο πρώτο μέρος μάς εισάγει στην οπτική των δύο «αντιπάλων».

Στο δεύτερο μέρος εξηγεί τις θέσεις του Ντώκινς, όπως εκείνος τις εξέφρασε στα βιβλία του. Στο τρίτο μέρος αναλύει την οπτική του Γκουλντ, όπως αυτή διαμορφώθηκε κυρίως μέσα από τις παλαιοντολογικές παρατηρήσεις του. Στο τέταρτο μέρος («Η κατάσταση των πραγμάτων») εμβαθύνει στο υπόβαθρο της διαμάχης των δύο ανδρών και εντοπίζει την απαρχή της στη διαφορετική θεώρησή τους για την επιστήμη: «Για τον Ντώκινς, η επιστήμη δεν είναι απλώς ένα φως στο σκοτάδι, αλλά αποτελεί σαφώς την καλύτερη και πιθανόν τη μόνη πηγή φωτός» γράφει. Ο Γκουλντ συμμερίζεται μεν την άποψη του Ντώκινς ότι η επιστήμη μάς επιτρέπει να αποκτήσουμε αντικειμενική άποψη για τον κόσμο που μας περιβάλλει, αλλά εκτιμά ότι το θρησκευτικό συναίσθημα είναι κάτι που δεν πρέπει να εξετάζεται από την επιστήμη. Σύμφωνα με τον Στέρελνι «ό,τι αντιπαθεί ο Γκουλντ στη σύγχρονη εξελικτική σκέψη μεταφέρεται στην ανθρώπινη κοινωνιοβιολογία και στην απότοκό της εξελικτική ψυχολογία. Ο Γκουλντ απεχθάνεται την κοινωνιοβιολογία. Πιστεύω ότι ο Γκουλντ θεωρεί αυτές τις ιδέες όχι μόνο λανθασμένες αλλά επικίνδυνες, υποκινούμενες από ύποπτα κίνητρα».

Χωρίς λοιπόν να το λέει ξεκάθαρα ο Στέρελνι, η απόρριψη από πλευράς Γκουλντ τού ότι «η ανθρώπινη συμπεριφορά έχει βιολογική επιρροή» έχει το θρησκευτικο-πολιτικό υπόβαθρο της αντίδρασης στην ιδέα πως «η επιστήμη επιχειρεί να εξιχνιάσει όχι μόνο το βιολογικό παρελθόν του ανθρώπου αλλά και το κοινωνικό του παρόν και μέλλον».

Περιττό να πούμε ότι αν και αμιγώς επιστημονική, η αντιπαράθεση αυτή έγινε αντικείμενο εκμετάλλευσης από το θεοκρατικό στρατόπεδο των «δημιουργιστών»: Στην εκστρατεία τους για «εναλλακτική διδασκαλία της εξέλιξης των ειδών» με την κατά θρησκεία κοσμογονία, συμπεριέλαβαν τώρα την «προσβολή του θρησκευτικού τους συναισθήματος» από τους «επικίνδυνους και ύποπτους αθεϊστές». Διπλανό μας παράδειγμα η Τουρκία, όπου ο ισλαμο-δημιουργιστής Αντνάν Οκτάρ κατόρθωσε διά της δικαστικής οδού να επιβάλει, το 2008, την απαγόρευση προβολής στους Τούρκους της ιστοσελίδας του Ρίτσαρντ Ντώκινς! Γεγονός πάντως παραμένει ότι το βιβλίο του Στέρελνι συνιστά πολύτιμο ανάγνωσμα, που μας βοηθά να κατανοήσουμε τις βαθύτερες πτυχές τού πώς γίναμε αυτοί που γίναμε και πώς μπορούμε να εξελιχθούμε ως είδος. Είναι ένα ανάγνωσμα απαιτητικό, αλλά καλοδουλεμένο στην ελληνική του μετάφραση, που μπορεί να γίνει απολαυστικό στα μάτια του προσεκτικού αναγνώστη και, σίγουρα, απαραίτητο στη βιβλιοθήκη του όποιου επιστήμονα.