Βιβλία

Λ. Γκράχαμ, Ζ.-Μ. Καντόρ
Ονοματίζοντας το άπειρο
Εκδόσεις: Αλεξάνδρεια
σελ. 232, τιμή €17 + ΦΠΑ

Κι εμείς, οι σοφοί κι οι ποιητές

Φύλακες της αλήθειας και των μυστικών

Θα κρατήσουμε τους δαυλούς της γνώσης

Σε κατακόμβες, σπηλιές και ερήμους.

Λάζαρ Αρόνοβιτς Λιουστέρνικ
(σελ. 119 του βιβλίου)

Καθημερινά σχεδόν βομβαρδιζόμαστε από αστρονομικές ειδήσεις για νέους κόσμους που ανακαλύπτονται εντός και εκτός του γαλαξία. Πώς όμως «ορίζονται» αυτοί οι νέοι κόσμοι –πλανήτες, αστέρες ή νεφελώματα –όταν τα τηλεσκόπια και οι ποικίλες συσκευές μέτρησης που διαθέτουμε δεν μπορούν να τα «διαβάσουν»; Παρόμοιο ήταν το πρόβλημα που ανέκυψε όταν ο άνθρωπος τόλμησε να ανιχνεύσει –μαθηματικά –σύνολα αριθμών πολύ ευρύτερα απ’ όσα μπορούσε να μετρήσει. Από τη στιγμή που ο Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος (610-540 π.Χ.) όρισε το άπειρο ως «ουσία χωρίς όρια, μορφή ή ιδιότητες» η τρομερή σπαζοκεφαλιά της κατανόησής του χώθηκε σαν σαράκι στα μυαλά φιλοσόφων και μαθηματικών. Τα γιγάντια βήματα των ελλήνων διανοητών, από τον Πυθαγόρα (569-500 π.Χ.) ως τον Εύδοξο (404-335 π.Χ.) και τον Αρχιμήδη (287-212 π.Χ.), θεμελίωσαν τον απειροστικό λογισμό. Ωστόσο η κατάκτηση του ελληνικού κόσμου από τους Ρωμαίους διέκοψε τραγικά την υπέρτατη αυτή αναζήτηση του νου.

Πέρασαν 2.000 χρόνια μέχρι να ξαναπιαστεί το νήμα της σκέψης των Αρχαίων και να φθάσει να ορίσει τα μαθηματικά ο Χέρμαν Βάιλ ως «την επιστήμη του απείρου». Αλλά τότε –στις αρχές του 20ού αιώνα –οι θεράποντες των μαθηματικών δεν είχαν πια την ελευθερία σκέψης του Πυθαγόρα ή του Αρχιμήδη: αιώνες θρησκευτικής καθυπόταξης του νου συναντούσαν πλέον τα αφρισμένα κύματα των αντιεξουσιαστικών ιδεολογιών. Ο,τι διατύπωνε κανείς ως βήμα στη μαθηματική αναζήτηση του απείρου διυλιζόταν –από τους άλλους, αλλά και από τον ίδιο –με τα φίλτρα της ιδεολογικής, φιλοσοφικής και θρησκευτικής τοποθέτησής του.

Η ιστορία που διηγούνται ο ομότιμος καθηγητής Ιστορίας των Επιστημών στο ΜΙΤ Loren Graham και ο ιστορικός των μαθηματικών στο Institut de Mathematiques de Jussieu Jean-Michel Κantor είναι ακριβώς μια ιστορία συγκρουσιακής μετάβασης από κοινωνίες χαλκευμένης σκέψης σε κοινωνίες γνώσης… από κοινωνίες κλειστού ορίζοντα σε κοινωνίες εξερεύνησης του απείρου. Το βιβλίο τους –που πρωτοεκδόθηκε από το Harvard College το 2009 –ξεκινά με μια απίστευτη ιστορία, η οποία παραδόξως παρέμενε άγνωστη στους καθ’ ύλην αρμοδίους, τους… Ελληνες: Το άβατον του Αγίου Ορους καταπατήθηκε βάναυσα στις 13 Ιουνίου 1913 από τρία πολεμικά σκάφη της τσαρικής Ρωσίας. Οι 113 πεζοναύτες τους εισέβαλαν πάνοπλοι στη Μονή Παντελεήμονος και έπειτα από αιματηρή αψιμαχία πήραν μαζί τους τούς 1.000 ρώσους καλόγερους του μοναστηριού. Ποια ήταν η κατηγορία που προκάλεσε την ανήκουστη ιεροσυλία; Η αίρεση της ονοματοδοξίας.

Το τι ακριβώς είναι αυτή η αίρεση και γιατί η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία έστρεψε την μήνιν του τσάρου εναντίον της ή γιατί το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης έφθασε να την καταδικάσει συνοδικά τρεις φορές μπορεί να τα μάθει κανείς διαβάζοντας την ιστορία της Εκκλησίας των Παλαιοημερολογιτών. Με πολύ λιγότερη ψυχική φθορά μπορεί να την καταλάβει αν αναλογιστεί τον κοινό μυστικισμό που συνδέει την Καμπάλα των Ιουδαίων, την Προσευχή του Ιησού των αγιοταφικών χριστιανών μοναχών και το επαναληπτικό μουρμούρισμα προσευχής των βουδιστών μοναχών του Θιβέτ: Η λατρεία του ονόματος του Θεού και η βαθιά πίστη πως η διαρκής και ρυθμική εκφορά του συντονίζεται με τον κιρκαδιανό ρυθμό του ανθρώπου οδηγούν σε έκσταση, σε ανάταση ψυχής, σε άγγιγμα του Θεού.

Αλλά τι σχέση μπορεί να έχουν τέτοια μυστικιστικά κρεσέντο με τη μαθηματική αναζήτηση του απείρου; Μας την αποκαλύπτουν οι δύο συγγραφείς, με αναλυτικό αλλά και συναρπαστικό τρόπο. Επειτα από το πρώτο τους κεφάλαιο, εξιστόρησης της απόβασης στο Αγιον Ορος και των παραφερναλίων της, μας δίνουν δύο ζουμερά κεφάλαια επεξήγησης του πώς οι Ευρωπαίοι του τέλους του 19ου αιώνα (ξανα)ανακάλυψαν τη θεωρία συνόλων και πώς η αντιπαράθεση γαλλικής και γερμανικής μαθηματικής σχολής έδωσε τη σκυτάλη στους μαθητευόμενους μάγους των μαθηματικών, στη Μόσχα του Ρασπούτιν. Επακολουθούν τα πέντε κεφάλαια-πυρήνας του βιβλίου, όπου μαθαίνουμε την πολυκύμαντη και τραγική ιστορία των μαθηματικών-μοναχών, που βρήκαν την έμπνευση συνέχισης της αναζήτησης στην πίστη ότι το άπειρο είναι ο ίδιος ο Θεός, αλλά και –αναπόδραστα –ήρθαν αντιμέτωποι με τον υλισμό της Οκτωβριανής Επανάστασης. Το ένατο κεφάλαιο προσφέρει μια εξαιρετική ανασκόπηση και συνάμα ανάλυση του «υποκειμενισμού» και της σχέσης μυστικισμού-μαθηματικών, προετοιμάζοντάς μας και για το ενδεχόμενο αναθέρμανσής της στον ταραγμένο 21ο αιώνα που μόλις ξεκίνησε. Το βιβλίο ολοκληρώνεται με ένα παράρτημα και ένα ευρετήριο.

Συνοπτικά, πρόκειται για εξαιρετική συγγραφή, με επίσης εξαιρετική απόδοση στα ελληνικά από τον Τεύκρο Μιχαηλίδη. Ακόμη κι αν βρείτε τα πρώτα τέσσερα κεφάλαια κάπως καταιγιστικά σε γεγονότα – θεωρήματα – νέα πρόσωπα, μη σταματήσετε την ανάγνωση: η συνέχεια είναι ένα αποκαλυπτικό ιστορικό ντοκυμαντέρ για τις αρχές του προηγούμενου αιώνα και μια… πολύ καλή προπόνηση για τις αρχές του νέου.