Παπάφραγκας, Σαρακίνικο, (Α)Χιβαδολίμνη. Σε όλα αυτά τα τοπία που έχουν κάνει διάσημη πια τη Μήλο και οι φυσικές δυνάμεις χρειάστηκαν μερικά εκατομμύρια χρόνια για να τα σχηματίσουν από την περασμένη εβδομάδα εγώ βάζω πλέον και ένα ακόμη, που χρειάστηκαν μόλις δύο δεκαετίες και χέρια ανθρώπων για τη δημιουργία του. Εννοώ το ορυχείο μπεντονίτη στην κορυφή του Χάλακα. Ποια κορυφή, δηλαδή, που ένα ολόκληρο βουνό σχεδόν έχει χάσει την κορυφή του και σκάφτηκε σε όλο το εσωτερικό του απίστευτα, από 150 μέτρα ύψος ως ένα βάθος 30 μέτρων κάτω από τον ορίζοντα του εδάφους, και είναι απλωμένο σε μια τεράστια επιφάνεια. Οι πλαγιές έχουν διαμορφωθεί υποχρεωτικά σε βαθμίδες, δηλαδή τεράστια σε μήκος σκαλοπάτια με έξι μέτρα πλάτος και δώδεκα μέτρα ύψος που κατεβαίνουν ως τον πυθμένα, σκεπασμένο αυτή την εποχή με νερό, αφού έβρεξε πολύ αυτή τη χρονιά, ακόμη και στη Μήλο. Είναι ένα εντυπωσιακό τοπίο και οι λίγοι εργάτες που φαίνεται να δουλεύουν στο βάθος εκμηδενίζονται από τον γιγαντισμό του όλου λατομείου. Επειτα από μερικά χρόνια αυτός ο τεράστιος λάκκος θα καλυφθεί με χώματα από άλλα ορυχεία, με αποτέλεσμα στην περιοχή να δημιουργηθεί ένα φυσικό, λοφώδες και κατάφυτο περιβάλλον, τεχνική που ακολουθείται εδώ και δεκαετίες.
Εκτός όμως από το μέγεθος, το μάτι τραβούν και τα διαφορετικά χρώματα των πετρωμάτων και οι διακυμάνσεις τους συνθέτοντας τελικά έναν αληθινό πίνακα ζωγραφικής. Μόνο που χρειάζεσαι όχι κριτικό τέχνης αλλά γεωλόγο για να στον εξηγήσει. Η γεωλογία δεν είναι η επιστήμη της απομνημόνευσης και των χημικών τύπων, όπως νομίζουν μερικοί. Μόλις βγεις στον ανοιχτό χώρο διαπιστώνεις ότι σε προικίζει με κάτι γυαλιά εντελώς μαγικά. Ικανά να σε κάνουν να βλέπεις πίσω και κάτω από τους βράχους, να εξηγείς κινήσεις στα βάθη της γης, να ανασυνθέτεις το παρελθόν…
Από λατομείο σε λατομείο
Ο ήλιος λύσσαγε έξω ενώ η θάλασσα προκαλούσε με την ηρεμία της και το νησίείχε, όπως πάντα, εκτός από τις παραλίες, απλωμένους άδολα και τους άλλους θησαυρούς του: οψιδιανός, μπεντονίτης, περλίτης, καολίνης, ζεόλιθος, διατομίτες. Αν και πηγαίναμε προς το απόγευμα της Παρασκευής, περίπου 70 φοιτητές της Γεωλογίας, κλεισμένοι στο καλοφτιαγμένο Συνεδριακό Κέντρο της Μήλου, παρουσίαζαν εργασίες γύρω από τα ορυκτά του νησιού μαζί με κάποιους από τους καθηγητές τους. Που είχαν αφήσει τα γραφεία τους με τον κλιματισμό και την όποια δροσιά τους για να μοιραστούν ημέρες κούρασης και επί τόπου διδασκαλίας. Τρία εικοσιτετράωρα και παραπάνω μέσα σε ανελέητη ζέστη να γυρίζουν το νησί για πολλές ώρες κάθε ημέρα παρατηρώντας τους διάφορους γεωλογικούς σχηματισμούς, μαζεύοντας δείγματα με τα μικρά αλλά γερά σφυράκια τους και μαθαίνοντας για καινούργια-παλιά υλικά που ο καθένας μας θα είχε όφελος να χρησιμοποιήσει- τώρα μάλιστα που γίνεται τόση συζήτηση για το τι είναι οικολογικά «correct» και τι όχι. Μέθανα, Μήλος, Σαντορίνη, Νίσυρος, οι επιστήμονες τα συνδέουν με μια καμπύλη γραμμή που ονομάζουν «ηφαιστειακό τόξο», για να μας πουν με δυο λέξεις ότι όσα συμβαίνουν στο βάθος της γης κάτω από αυτούς τους τόπους, στη μέση του Αιγαίου, σχετίζονται μεταξύ τους. Γιατί εκεί δημιουργείται, σε μεγάλο βάθος, μια «χαραμάδα» ανάμεσα στην τεράστια πέτρινη πλάκα, λιθόσφαιρα στη γλώσσα της γεωλογίας, που επάνω της βρίσκεται η Αφρική και στην άλλη που «φορτώθηκε» την Ευρώπη. Πριν από τριάμισι εκατομμύρια χρόνια η πρώτη βρέθηκε λίγο πιο κάτω από τη δεύτερη αφήνοντας όσο άνοιγμα χρειαζόταν για να φουντώσει η ηφαιστειακή δραστηριότητα, να ξεχυθεί το μάγμα, με όξινα και βασικά πετρώματα να εμφανίζονται σε εκρηκτικές και έκχυτες φάσεις, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί μεταξύ άλλων και η Μήλος, αυτό το υπαρκτό ακόμη και σήμερα υπαίθριο φυσικό μουσείο ορυκτολογίας. Η Μήλος βρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι γεωλογικών ρηγμάτων, δηλαδή διακοπών στη συνέχεια του γήινου φλοιού, που φθάνουν σε βάθος τα δύο-τρία χιλιόμετρα. Το καυτό μάγμα, τελικά, είτε κρύωνε και έμενε όπως ήταν είτε άλλαζε κατά ένα μέρος η σύνθεσή του, δηλαδή εξαλλοιωνόταν από υπέρθερμα ρευστά, όπως λένε οι γεωλόγοι. Ρυόλιθοι, ανδεσίτες, περλίτης, οψιδιανός, κίσσηρη, τέφρα και άλλα υλικά πλημμύρισαν τον χώρο που πριν από λίγο θύμιζε πιο πολύ μια ήρεμη, πολύ ρηχή κλειστή θάλασσα, με διάφορους θαλάσσιους οργανισμούς να χώνονται στη λάσπη και να ξαναβγαίνουν λίγο παρακάτω. Μόλις πριν από 90.000 χρόνια σταμάτησε η έντονη ηφαιστειακή δραστηριότητα, η ρευστή ύλη παραμένει βέβαια καυτή και παγιδευμένη σε βάθος μερικών εκατοντάδων μέτρων και γι΄ αυτό στην επιφάνεια ή σε μερικά μέτρα βάθος η θερμοκρασία πλησιάζει τους 100 βαθμούς Κελσίου. Η συχνή εναλλαγή ηφαιστειακής δράσης και απόθεσης ιζημάτων σε παράκτιο περιβάλλον έκανε να προκύψουν μια σειρά χρήσιμα στη βιομηχανία και στην οικο δομή προϊόντα, τόσο σημαντικά ώστε να εξάγονται από την Ελλάδα.
Δίπλα μας και τόσο χρήσιμα
Μπεντονίτης, ζεόλιθος, καολίνης, περλίτης, διατομίτης είναι πετρώματα και ορυκτά που λίγο (ως καθόλου) μας έχουν απασχολήσει στην καθημερινή μας ζωή. Βγαίνουν από τα σπλάχνα της ελληνικής γης και είναι «δυο-τρία πράγματα που (έπρεπε να) ξέρουμε γι΄ αυτά» πολύ ενδιαφέροντα. Π.χ., οι πολυάριθμες χρήσεις του μπεντονίτη, που είναι μια πλαστική άργιλος και ο οποίος προέκυψε από τη φυσική μετατροπή ανά τους αιώνες της ηφαιστειακής τέφρας. Οι άνθρωποι στο χωριό ήξεραν να ρίχνουν μπεντονίτη ακατέργαστο στις ταράτσες γιατί θεωρείται αδιαπέραστος από το νερό (μόνο τα 10 πρώτα εκατοστά προσβάλλονται από τη βροχή), άρα όταν βρέξει δημιουργεί μόνο μια υγρή κρούστα και από κάτω το υλικό μένει αδιάβροχο. Σήμερα το βάζουν στη Μήλο και κάτω από τις στέγες τους αλλά πλέον η χρήση του έχει ξεφύγει από τη μικροκλίμακα μιας τοπικής κοινωνίας. Κάποιοι στο εξωτερικό, που τα ψάχνουν τα πράγματα πολύ περισσότερο, σκέφθηκαν με βάση τα προηγούμενα ότι είναι ένα καλό υλικό για να στρώνεις και να στεγανοποιείς τον πυθμένα των χώρων υγειονομικής ταφής απορριμμάτων, οπότε τα πόσιμα υπόγεια νερά να μη δηλητηριάζονται από τη διαρροή των μολυσμένων υγρών του ΧΥΤΑ. Και δεν έμειναν εκεί. Τον χρησιμοποιούν για παραγωγή ελαφροσκυροδέματος, για να κάνουν πιο ανθεκτικές και ελαφρές γέφυρες, ως συνδετικό υλικό της άμμου στην κατασκευή καλουπιών, για να στεγανοποιεί τις γεωτρήσεις, είναι ένα καλό λιπαντικό για τα γεωτρύπανα, ενώ μία από τις πιο απροσδόκητες χρήσεις, με ευρύ όμως οικονομικό ορίζοντα, είναι στην άμμο καθαριότητας των κατοικιδίων και των συνθηκών διαβίωσης των ζώων που ζουν σε στάβλους. Δεν είναι μόνο ότι απορροφά τις ακαθαρσίες σχηματίζοντας σβόλους που απομακρύνονται εύκολα και επιτρέποντας στον καταναλωτή να χρησιμοποιήσει την υπόλοιπη άμμο υγιεινής, αλλά έχει και την ιδιότητα να ανταλλάσσει συστατικά του μορίου του με άλλα. Ετσι για να φύγει η αμμωνία από τα ούρα ζώων, υπεύθυνη για την αφόρητη δυσοσμία όταν μένουν στον ίδιο κλειστό χώρο, χρειάζεται μια ουσία με νάτριο. Και ο μπεντονίτης μπορεί, αν δεν διαθέτει, να αποκτήσει νάτριο, αρκεί να έλθει σε επαφή με σόδα, ο χημικός τύπος της οποίας είναι ανθρακικό νάτριο. Γι΄ αυτό ο μπεντονίτης όταν γίνει σκόνη απλώνεται στις λεγόμενες «πλατείες» στο εργοστάσιο του νησιού για να στεγνώσει και να πασπαλιστεί με 4% της μάζας του με σόδα, εισαγόμενη (βεβαίως) από τη Βουλγαρία, και να ανταλλάξει το ασβέστιό του με νάτριο για να είναι έτοιμος για τη μεγάλη και πολύ προσοδοφόρα αγορά, μόνο που έχει μοίρα ανάλογη με αυτήν του λαδιού. Φεύγει έτσι χύμα από την Ελλάδα, συσκευάζεται έξω και ξαναεισάγεται πανάκριβος πλέον, συσκευασμένος σε πεντόκιλες σακούλες, γιατί έλληνες παραγωγοί δεν κατάφεραν ακόμη να διεισδύσουν στην αντίστοιχη αγορά σε διεθνές επίπεδο.
Ο περλίτης, με τη σειρά του, είναι φυσικό προϊόν που προέρχεται από ηφαιστειακό γυαλί σχηματισμένο με την απότομη ψύξη και στερεοποίηση της λάβας παγιδεύοντας νερό στο εσωτερικό της. Αυτό είναι και το καλό του. Γιατί όταν θερμανθεί απότομα στους 800-950 βαθμούς Κελσίου διογκώνεται στιγμιαία όπως το ποπκορν, δέκα ως είκοσι φορές περισσότερο από ό,τι ήταν πριν, καθώς εξατμίζεται απότομα το παγιδευμένο νερό. Ετσι έχουμε ένα υλικό φιλικό προς το περιβάλλον, ελαφρότατο, ανθεκτικό και πολύ καλό ηχομονωτικό και θερμομονωτικό, ακόμη και σε θερμοκρασίες-200 βαθμών Κελσίου. Περλίτη ακόμη θα βρούμε στα φίλτρα για κρασιά, ζάχαρη, αλεύρι, λάδι και νερό. Αλλά την πιο απροσδόκητη χρήση του περλίτη τη συναντάμε στη γεωπονία, όπου βελτιώνει τα χαρακτηριστικά του εδάφους, βοηθώντας να αναπτυχθούν οι ρίζες πιο ομοιόμορφα, και δεν ευνοεί τα ζιζάνια, παρέχοντας στο περιβάλλον των ριζών την ιδανική αναλογία αέρα και νερού.
Οικολογικά υλικά, παιδιά του ηφαιστείου
Αλλο ένα υλικό, συνήθως έντονα άσπρο αλλά και ροζ, με το οποίο προικίστηκε η Μήλος και εξορύχθηκε κοπιωδώς για δεκαετίες ως σήμερα είναι ο καολίνης. Μόνο που αυτός της Μήλου δεν είναι τόσο καθαρός για να χρησιμοποιηθεί στις πορσελάνες και στα είδη υγιεινής. Ετσι σήμερα χρησιμοποιείται μόνο για να παράγεται λευκό τσιμέντο. Το πιο αποδεκτό οικολογικά υλικό, όμως, ηφαιστειακής προέλευσης, είναι ο τόφφος που περιέχει ζεόλιθο. Κόβεται σε αγκωνάρια κανονικού σχήματος και χτίζονται με αυτόν τοίχοι μικροπορώδεις, έτσι που να επιτρέπεται η αναπνοή τους και το να βγαίνει προς τα έξω η υγρασία του σπιτιού αντί να μένει εγκλωβισμένη στο εσωτερικό ευνοώντας την εμφάνιση μούχλας. Πολλά μεσαιωνικά αλλά και σύγχρονα σπίτια στη Νότια και Κεντρική Ιταλία, στην Ουγγαρία, στη Ρουμανία και στην Ελλάδα έχουν χτιστεί με τέτοια πέτρα. Ο τόφφος αυτός διεθνώς, σε μορφή σκόνης, χρησιμοποιείται για τη δέσμευση της αμμωνίας αλλά έχει και μια άλλη απροσδόκητη χρήση, όταν σε ανάμειξη με ζωοτροφές δίδεται στα ζώα (5%) γιατί διευκολύνει την πέψη απορροφώντας τις τοξίνες. Σε χώρες όπως η Βρετανία, που δεν διανοούνται ότι τα απόβλητα των ιχθυοτροφείων θα μολύνουν τα γλυκά νερά των ποταμών και των λιμνών, απαγορεύεται να δημιουργηθεί ιχθυοκαλλιέργεια χωρίς να είναι εφοδιασμένη και με φίλτρα από ζεόλιθο για την απορρόφηση της αμμωνίας. Στη γειτονική και κάποτε ενωμένη με τη Μήλο Κίμωλο υπάρχει κοίτασμα με φυσικό μείγμα ζεόλιθου και μπεντονίτη που του γίνεται εκμετάλλευση για εξειδικευμένες χρήσεις (μικρό τονάζ παραγωγής/ψηλή τιμή), ενώ στους Μεταξάδες του Εβρου και στα γύρω χωριά, με σπίτια παραδοσιακά χτισμένα από ζεόλιθο, λειτουργεί μια μικρή μονάδα παραγωγής δομικών και διακοσμητικών αγκωναριών ζεολιθικού τόφφου (χρήσιμο για όποιον θα ήθελε να παραγγείλει κάποια ποσότητα του καλού αυτού υλικού).
Χρήσιμες διευθύνσεις
Τμήμα Γεωλογίας Πανεπιστημίου Αθηνών: www.geol.uoa.gr/ Μεταλλευτικό Μουσείο Μήλου: www.milosminingmuseum.com Μεταξάδες: www.metaxades.gr info@metaxades.gr, τηλ. 25530 51730 ΤΑ ΘΑΥΜΑΣΤΑ ΔΙΑΤΟΜΑ
Σ ε πολλά σημεία της Μήλου συναντάς στρώματα από διάτομα. Πρόκειται για μονοκύτταρους οργανισμούς που εμφανίστηκαν στη Γη πριν από 250 εκατομμύρια χρόνια και είναι υπεύθυνοι ακόμη και σήμερα για το ένα πέμπτο περίπου της φωτοσύνθεσης, άρα και του οξυγόνου στη Γη, είναι ορατά μόνο με το μικροσκόπιο και εκεί εμφανίζεται σαν να αποτελούνται εξωτερικά από δύο ακριβώς όμοια τμήματα (γι΄ αυτό και ένας σουηδός ερευνητής τους έδωσε αυτό το όνομα από τις ελληνικές λέξεις: δύο και τομή). Παίρνουν από το νερό το πυρίτιο που βρίσκεται εκεί σαν πυριτικό οξύ και το μετατρέπουν σε ένα όμορφο, σκληρό κέλυφος με τη σύσταση του γυαλιού. Οσα δεν τρώγονται από τους άλλους θαλάσσιους οργανισμούς κατακάθονται στον βυθό και τώρα, έπειτα από 90 εκατομμύρια χρόνια, βρίσκουμε μεγάλες ποσότητες από αυτά έτσι όπως εναποτέθηκαν σε ρηχές ήρεμες υδάτινες λεκάνες που μετά μπορεί να μεταμορφώθηκαν κάπως από την ηφαιστειακή δράση. Ενα μέρος αυτών των στρωμάτων είναι ανακατεμένο με άργιλο και θα μπορούσαμε να κάνουμε ό,τι κάνουν οι Βορειοευρωπαίοι, που ξηραίνουν και κάνουν σκόνη το μείγμα αργίλων/διατόμων, προσθέτουν πριονίδι (5% κατά βάρος) και νερό σε αναλογία 2:1. Το μείγμα ομοιογενοποιείται και περνιέται από καλούπι τούβλου. Βγαίνοντας από εκεί ψήνεται στους 900 βαθμούς Κελσίου και ξηραίνεται με ρεύμα αέρα. Το πριονίδι καίγεται και η άργιλος διογκώνεται, δημιουργώντας τελικά ένα πορώδες αλλά συμπαγές, εξαιρετικά μονωτικό τούβλο. Στην Ελλάδα υπάρχουν αποθέσεις εκμεταλλεύσιμες σε Λάρισα και Φλώρινα, ενώ στο Γεωλογικό Εργαστήριο του Πανεπιστημίου Αθηνών δοκιμάστηκε ακόμη και η χρήση των κουκουτσιών της ελιάς που μένουν στα ελαιοτριβεία αντί για πριονίδι.
ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ
Τ α τελευταία (καλά) νέα έρχονται από το παρελθόν. Οι σοβάδες, τα «κονιάματα» των αρχαίων για τη στεγανοποίηση δεξαμενών, περιείχαν ηφαιστειογενείς σκόνες, όπως η ποζολάνη, γνωστή αλλιώς ως «Γη των Ποτιόλων», όπου Ποτίολα μια αρχαία τοποθεσία στην Ιταλία.
Η ποζολάνη της Μήλου είναι ένα άμορφο υλικό με υψηλή περιεκτικότητα σε δραστικό διοξείδιο του πυριτίου, δηλαδή πυρίτιο που μπορεί να αντιδράσει με οξείδιο του ασβεστίου. Η αυξανόμενη χρήση της και στη διαδικασία παρασκευής του τσιμέντου μπορεί να δώσει στη χώρα μια ανακούφιση ως προς τις ποσότητες εκπομπής διοξειδίου του άνθρακα. Διότι το τσιμέντο ξεκινάει να φτιάχνεται από ένα μείγμα ασβεστόλιθου, ψαμίτη και αργίλου που «καβουρδίζεται» κυριολεκτικά σε 1.500 βαθμούς Κελσίου και το «κλίνκερ», όπως λέγεται το φρυγμένο μείγμα, ανακατεύεται στην έξοδο από τον φούρνο με γύψο για να μην πήζει πολύ γρήγορα όταν χρησιμοποιείται. Βρέθηκε λοιπόν ότι το κλίνκερ μπορεί σε ένα ποσοστό τουλάχιστον 20% να αντικατασταθεί από ποζολάνη και να μας γλιτώσει από μια ποσότητα εκπεμπόμενου διοξειδίου του άνθρακα και θερμική ενέργεια αφού η ποζολάνη δεν χρειάζεται φρύξη.
ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟ BEACHMENT;
Η αναπλήρωση παραλιών, στα αγγλικά beach replacement και κατά συγκοπή beachment, έχει να κάνει με το ότι κράτη που βρέχονται από θάλασσα χάνουν κάθε χρόνο μερικά μέτρα παραλίας είτε γιατί τα διάφορα φράγματα κατακρατούν το φερτό υλικό που θα απέθετε ένα ποτάμι φθάνοντας στη θάλασσα είτε γιατί οι ολέθρια διενεργούμενες αμμοληψίες απογυμνώνουν την παραλία. Ακόμη και ένας τοίχος που χτίζουμε, αυθαίρετα βέβαια, πολύ κοντά στο νερό συντείνει στο να μην έχει χάσει το κύμα τη δύναμή του εντελώς καθώς επιστρέφει και με την ενέργεια που διαθέτει να παρασύρει προς τα μέσα υλικό από την παραλία. Στη Μήλο, μπροστά στο εργοστάσιο της S&Β, έχουν δοκιμάσει με επιτυχία να ρίχνουν σταδιακά μια ποσότητα πολύ λεπτόκοκκου περλίτη που δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί αλλού και έχουν καταφέρει να αναπλάσουν μια ολόκληρη παραλία που αλλιώς θα ήταν γεμάτη από μεγάλες πέτρες και απρόσιτη επομένως και να τη μετατρέψουν σε μια όμορφη αμμουδιά.
ΑΓΑΠΑΣ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ;
«Είναι απλή η γεωλογία»λέει στους φοιτητές του ο καθηγητής τουςΜιχάλης Σταματάκης,ειδικός στα βιομηχανικά ορυκτά, ο συντονιστής όλης αυτής της προσπάθειας, σε μία από τις αναρίθμητες στάσεις που κάνουμε, παρά τον τρομερό ήλιο, παρατηρώντας τα διάφορα γεωλογικά φαινόμενα.«Αρκεί να κοιτάζετε γύρω σας και να βάζετε τη λογική να δουλεύει». Ζηλεύω αυτά τα δραστήρια παιδιά που γυρνούν όλον τον χρόνο σχεδόν παντού στην Ελλάδα και ακουμπούν με τα χέρια τους τόσα θαυμάσια υλικά. Είναι το ίδιο απλό, αναρωτιέμαι, να ψάξεις και να βρεις πράγματα για ό,τι θέλεις να χτίσεις, που να βγαίνουν στον ελληνικό χώρο και να είναι φιλικά προς το περιβάλλον; Τόσα χθόνια δώρα επάνω και κάτω από το χώμα μας, που προλαβαίνουν άλλοι και (ξανα)ανακαλύπτουν πρώτοι την αξία τους, ας είμαστε τουλάχιστον δεύτεροι στο να τα χρησιμοποιούμε.
