Δοκιμάσατε ποτέ αυθόρμητα να βάλετε κοντά στο στήθος σας, αγκαλιαστά, τα δύο σας χέρια; Αν η αριστερή παλάμη είναι πάντα έξω και πάνω από το δεξί χέρι, τότε, είστε αριστερόχειρες – κάτι που επιβεβαιώνεται και από πρόσθετα τεστ. Οι μεγάλοι βέβαια γνωρίζουν αν είναι δεξιόχειρες ή αριστερόχειρες ή αμφιδέξιοι, από το αν προτιμούν να χρησιμοποιούν καλύτερα το δεξί ή το αριστερό ή και τα δύο χέρια, αντίστοιχα. Τα παιδιά όμως χρειάζονται προσοχή διότι παλαιότερα ορισμένοι δάσκαλοι ή γονείς – κάτι που συμβαίνει ακόμη και σήμερα – θεωρούσαν «καλό» το δεξί χέρι και τα καταπίεζαν όταν άρχιζαν λ.χ. να γράφουν με το αριστερό – χωρίς να γνωρίζουν πιθανώς ότι τους έκαναν πολύ κακό.


Ούτε και οι επιστήμονες, ωστόσο, γνωρίζουν με ακρίβεια πού οφείλεται η αριστεροδεξιοχειρία. Γνωρίζουμε όμως ότι οι περισσότεροι άνθρωποι είναι δεξιόχειρες και μόνον ένα ποσοστό 10%-12% είναι αριστερόχειρες, με περισσότερους τους άνδρες από τις γυναίκες. Το απλό της παρατήρησης της αριστεροδεξιοχειρίας οδήγησε πολλούς ερευνητές εδώ και 200 χρόνια να καταβάλλουν προσπάθειες για να την εξηγήσουν. Συνηθίζουμε να τονίζουμε ότι ο αριθμός των θεωριών για ένα φαινόμενο είναι αντιστρόφως ανάλογος της κατανόησής του – και στην περίπτωση της αριστεροδεξιοχειρίας, τα πειράματα είναι πολλά, όπως και οι απόψεις και οι θεωρίες, με επικρατέστερες τις θεωρίες που εμπλέκουν γενετικά εν πολλοίς αλλά και περιβαλλοντικά αίτια. Ενα μικρό οδοιπορικό λοιπόν στον γενετικό λαβύρινθο της εν λόγω περίπτωσης έχει το ενδιαφέρον του, για να αντιμετωπίζεται η αριστεροχειρία πιο σωστά.


Η γενετική της αριστεροδεξιοχειρίας στον άνθρωπο είναι αμφισβητήσιμη, γεγονός που αντανακλάται στις πολλές ιδέες οι οποίες έχουν προταθεί για να εξηγηθούν τα ευρήματα της «κληρονόμησής» της – παρατηρήσεις οι οποίες βασίζονται στη μελέτη γενεαλογικών δένδρων, διδύμων, περιβαλλοντικών παραμέτρων, αναπτυξιακών περιορισμών, φαινομένων μητρικού επηρεασμού κ.ά. Από το 1940 λ.χ. προτάθηκε η άποψη ότι πρόκειται για έναν πολυπαραγοντικό και όχι απλό, όπως φαινόταν, χαρακτήρα. Στη συνέχεια προτάθηκαν ποικίλα γενετικά μοντέλα που αφορούν είτε ένα απλό γονίδιο με δύο παραλλαγές – αλληλόμορφα -, είτε δύο απλά γονίδια με δύο αλληλόμορφα καθένα, είτε συνδυασμό γενετικών, αναπτυξιακών και περιβαλλοντικών-μορφωτικών παραμέτρων.


Ο Mc Manus λ.χ. αποδίδει το φαινόμενο σε ένα γονίδιο με δύο αλληλόμορφα, τα C και D, με άτομα ομοζυγωτικά D/D (την ίδια παραλλαγή και από τους δύο γονείς) να ‘ναι δεξιόχειρες, ετεροζυγωτικά C/D να ‘ναι κατά 75% δεξιόχειρες και άτομα C/C να εκδηλώνουν το αναπτυξιακό φαινόμενο της ρευστής ασυμμετρίας, φαινόμενο κατά το οποίο η αριστεροδεξιοχειρία εξαρτάται από την τύχη λόγω του αναπτυξιακού θορύβου κατά την εμβρυογένεση και της δράσης στοχαστικών-πιθανοθεωρητικών γεγονότων κατά την ανάπτυξη. Για τους λόγους αυτούς η ρευστή ασυμμετρία αναμένεται να προκαλεί 50% δεξιόχειρες και 50% αριστερόχειρες – κατάσταση που συμβάλλει σε μια μη μεντελική κληρονομικότητα της αριστεροδεξιοχειρίας.


Ανάλογο μοντέλο προτείνεται από τον Klar, βασισμένο στη δράση των αλληλομόρφων R και r του γονιδίου RGHT, με τους κυρίαρχους γενοτύπους R/R και R/r να αφορούν μόνο δεξιόχειρες (καθώς η παραλλαγή R εκφράζεται επειδή υπερέχει της r) και με τον υποτελή r/r να εκδηλώνει τη ρευστή ασυμμετρία. Τέτοιες μελέτες, όμως, χωρίς βαθιά μοριακή προσέγγιση, κάτι που επιχειρείται τελευταία, δεν είναι ικανές να εξηγήσουν την πολυπλοκότητα μη μεντελικών μοντέλων.


Αλλη προσέγγιση συσχετίζει την αριστεροδεξιοχειρία με τον ομόπλευρο ή ετερόπλευρο έλεγχο των χεριών σε σχέση με τα εγκεφαλικά ημισφαίρια. Π.χ. το αριστερό ημισφαίριο υπερέχει στο 97% των δεξιόχειρων αλλά μόνο στο 70% των αριστερόχειρων, με το υπόλοιπο 30% να σχετίζεται με την υπεροχή του δεξιού ημισφαιρίου. Μία τέτοια κατάσταση αποδόθηκε στη δράση κυρίως δύο γενετικών τόπων, με δύο παραλλαγές ο καθένας. Αλλη προσέγγιση σχετική με την ασυμμετρία των εγκεφαλικών ημισφαιρίων προέρχεται από μελέτες στα ποντίκια, βασισμένη στην υπόθεση ότι τέτοια γονίδια είναι υποψήφια και για την αριστεροδεξιοχειρία, όπως λ.χ. τα Ltd και το Nodal, με το τελευταίο να εκφράζεται ασύμμετρα κατά την ανάπτυξη του εμβρύου του ποντικιού. Σημειώνεται ότι και σε πολλά ζώα παρατηρείται η προτίμηση στη χρήση των ποδιών της μιας ή της άλλης πλευράς τους. Πρόσφατες προσπάθειες αιτιατής γενετικής εξήγησης της αριστεροδεξιοχειρίας ενοχοποιούν επίσης και γενετικές περιοχές στο Χ χρωμόσωμα που σχετίζεται με το φαινόμενο της απενεργοποίησης του ενός από τα δύο Χ στο θηλυκό άτομο, για να υπάρχει ισορροπία στη γονιδιακή δόση μεταξύ αρσενικών που έχουν ένα Χ και θηλυκών που έχουν δύο Χ χρωμοσώματα. Σχετικές μοριακές μελέτες ποσοτικών γενετικών τόπων αποκάλυψαν τελευταία και την εμπλοκή περιοχών του 2ου χρωμοσώματος, όπως και του 10ου.


Αφήνοντας κατά μέρος την περίπλοκη γενετική εξήγηση της αριστεροδεξιοχειρίας αξίζει να αναφερθεί και μια εξελικτική άποψη, σύμφωνα με την οποία η προέλευση της προτίμησης του δεξιού χεριού στον Homo sapiens, αλλά και σε άλλα παλαιότερα είδη Homo (ο Homo erectus π.χ. ήταν δεξιόχειρας με διαφορές στα ημισφαίριά του), οφείλεται στην τάση της μητέρας να κρατάει το νεογνό προς την αριστερή πλευρά, το οποίο ακούει τους χτύπους της καρδιάς της που παίζουν χαλαρωτικό γι’ αυτό ρόλο. Με τον τρόπο αυτόν παρέμενε ελεύθερο το δεξί χέρι και οι δεξιόχειρες μητέρες είχαν ένα επιλεκτικό πλεονέκτημα, με τη δεξιοχειρία να παραμένει σε υψηλό ποσοστό, 92%, τα τελευταία 5.000 χρόνια.


Μπορεί η αριστεροχειρία σήμερα να μη σημαίνει πολλά πράγματα για πολλούς, όμως συνδέεται με ποικίλες επιπτώσεις κι αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία. Π. χ. η αριστεροχειρία υποδηλώνει μικρότερο προσδόκιμο όριο ζωής, όπως τεκμαίρεται από σχετικά ευρήματα σε πιστοποιητικά θανάτου παικτών του μπέιζμπολ, αυξημένο ποσοστό ατυχημάτων, όχι άμεσης συσχέτισης αλλά έμμεσης μέσω συνακόλουθων νευροπαθολογικών χαρακτηριστικών, μικρή συσχέτιση των μη δεξιόχειρων (αριστερόχειρων και αμφιδέξιων) με τη σχιζοφρένεια, με τους δύο χαρακτήρες να συνοδεύονται συχνά από ανωμαλίες της ασύμμετρης μορφολογίας και λειτουργίας του εγκεφάλου. Συσχέτιση βρέθηκε ακόμη και μεταξύ του δεξιόστροφου ή αριστερόστροφου προσανατολισμού των τριχών της κορυφής της κεφαλής και της αριστεροδεξιοχειρίας, υποδηλώνοντας ίσως τη δυνατότητα ύπαρξης του ίδιου συστήματος που διαμορφώνει την κλίση αυτή και ταυτόχρονα παίζει ρόλο στην ασυμμετρία των δύο ημισφαιρίων. Οι αριστερόχειρες όμως γυναίκες έχουν μικρότερη πιθανότητα για καρκίνο του μαστού, εύρημα που εξηγήθηκε στη βάση ορμονικών παραγόντων στα πρώτα στάδια της ζωής, σημαντικών για την αριστεροχειρία και τον εν λόγω κίνδυνο.


Η αριστεροδεξιοχειρία έχει αναμφίβολα γενετική βάση, παρά τις δυσκολίες πλήρους εξήγησής της, αλλά υποβάλλεται και σε κοινωνικούς περιορισμούς. Υπό το πρίσμα αυτό δεν πρέπει να επιβάλλεται η αλλαγή των αριστερόχειρων παιδιών σε δεξιόχειρα, διότι η καταπίεση αυτή μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρές ανωμαλίες της προσωπικότητάς τους και να προκαλέσει ακόμη και οργανικές βλάβες, όπως λ.χ. στραβισμό, συχνουρία, βραδυγλωσσία κ.ά. Πέραν τούτου, σεβόμενη η κοινωνία τη φυσική αυτή τάση μιας μεγάλης μειονότητας αριστερόχειρων, θα πρέπει να διευκολύνει την κατασκευή «αριστερών» εργαλείων, καταλληλότερων για αυτούς.


Ο κ. Σ. Ν. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής.