Αποτελεί κοινό τόπο η έξαρση της συμβολής του Κωνσταντίνου Καραμανλή στην ταχεία αποκατάσταση, μετά την κατάρρευση του καθεστώτος των Συνταγματαρχών, και στην ομαλή, έκτοτε, λειτουργία της Δημοκρατίας στην Ελλάδα. Αναλαμβάνοντας, τις πρωινές ώρες της 24ης Ιουλίου 1974, τα ηνία της εξουσίας, επιφορτιζόταν με την αποστολή να συνδυάσει την αντιμετώπιση των τετελεσμένων γεγονότων στην Κύπρο και την εξουδετέρωση της εξωτερικής απειλής σε βάρος της χώρας με την αναστήλωση των ελεύθερων θεσμών και την κραταίωση του δημοκρατικού πολιτεύματος.
H άμεση απόδοση των ελευθεριών στον ελληνικό λαό και η βαθμιαία επιβολή του ελέγχου της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας σε όλη την έκταση του κρατικού μηχανισμού συντελέστηκαν κατά τις πρώτες, ήδη, ημέρες της μεταπολίτευσης. H απαλλαγή από τους εγκάθετους των απριλιανών και η αποκατάσταση της δημοκρατικής νομιμότητας, η επαναλειτουργία των δημοκρατικών οργάνων της πολιτείας, η ενεργοποίηση εκ νέου της συνεργασίας στους κόλπους της Κοινοτικής Ευρώπης, η διεξαγωγή, τέλος, ελεύθερων γενικών εκλογών, στις 17 Νοεμβρίου, συνέθεσαν τη δεύτερη αποφασιστική φάση καθ’ οδόν προς την πλήρη αναστήλωση του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος.
H πορεία αυτή θα κορυφωθεί όταν ο Καραμανλής, περιβεβλημένος πλέον με τη λαϊκή εντολή, προχωρήσει στη συγκρότηση του νέου θεσμικού πλαισίου της ελληνικής δημοκρατίας, πολιτικής και κοινωνικής. Στη διαμόρφωσή του πρυτάνευσαν η εμμονή, διαχρονικά παρούσα στη σκέψη του, στην επιδίωξη της απαλλαγής του πολιτεύματος από τις αδυναμίες του παρελθόντος, η σταθεροποίηση και, τέλος, η εμβάθυνση της δημοκρατίας.
* H διαμόρφωση του πολιτικού χάρτη
Πρωταρχικό χαρακτήρα είχε η επιδίωξη του Καραμανλή να αποκαθάρει το ελεύθερο πολίτευμα από τους παράγοντες που είχαν ανασταλτικά επενεργήσει στη λειτουργία του. Εγκαταλείποντας την Ελλάδα τον Δεκέμβριο του 1963, είχε επισημάνει τον κίνδυνο της αποσύνθεσης του δημοκρατικού πολιτεύματος και της διολίσθησης προς ανώμαλες λύσεις· και όταν, τον Απρίλιο του 1967, καταλύθηκαν οι ελευθερίες του ελληνικού λαού, είχε εξαρτήσει την επαναφορά στην τροχιά του ομαλού κοινοβουλευτικού βίου από τη συνειδητοποίηση των σφαλμάτων του παρελθόντος και τη δημιουργία των κατάλληλων προϋποθέσεων για την ανατροπή του απριλιανού καθεστώτος και την αποκατάσταση ασφαλέστερης και υγιέστερης δημοκρατικής ζωής. Τι περισσότερο εύλογο από τη σύναψη της ανάληψης του έργου της διαμόρφωσης του νέου πολιτικού χάρτη της χώρας με τη φροντίδα να εξουδετερωθούν οι δυσλειτουργίες του παρελθόντος;
Δεύτερη, παράλληλη, επιδίωξη του Καραμανλή υπήρξε η σταθεροποίηση των δημοκρατικών θεσμών. H ευρεία συναίνεση των πολιτών αποτελούσε αναγκαία παράμετρό της. H επίλυση, μέσω έγκυρου για πρώτη φορά δημοψηφίσματος, του περιμάχητου πολιτειακού ζητήματος αντιμετωπίστηκε από τον Καραμανλή ως προϋπόθεση για την ασφαλή θεμελίωση του νέου πολιτεύματος. H κατάρτιση και η ψήφιση, στη συνέχεια, Συντάγματος «ελληνικού», προσαρμοσμένου στις τρέχουσες ανάγκες της χώρας, κορύφωσαν και επέστεψαν τη διαδικασία καθ’ οδόν προς την επίτευξη του μείζονος αυτού στόχου. Μήπως όμως και η φροντίδα του για την ταχύτερη δυνατή ένταξη στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες δεν προσδιοριζόταν, καθοριστικά επίσης, από την πεποίθηση ότι, με τον τρόπο αυτό, κατοχυρωνόταν πλήρως η πιστή εφαρμογή του δημοκρατικού πολιτεύματος;
H εμβάθυνση, τέλος, κύρια και αυτή συνισταμένη στην προσπάθεια για την παγίωση των δημοκρατικών θεσμών, έμελλε να συντελεστεί μέσω της συγκρότησης και της λειτουργίας των κατάλληλων θεσμικών οργάνων, αλλά και ταυτόχρονα με την αρωγή των ελλήνων πολιτών – με τη «συμπεριφορά των φορέων της πολιτικής μας ζωής». Ηδη εξάλλου, μετά τις σκληρές εμπειρίες που είχαν προηγηθεί, οι αντικειμενικές συνθήκες προσφέρονταν για την εξασφάλισή της ως αποτελέσματος και επιδέξιων χειρισμών. Βαδίζοντας σταθερά επί της οδού αυτής, ο Καραμανλής έλαβε τα μέτρα και υιοθέτησε την τακτική που προσφερόταν για να ενισχύσει την ομοψυχία και να προαγάγει το πνεύμα της συναίνεσης μεταξύ των Ελλήνων, συχνά διηρημένων εξαιτίας ανταγωνισμών και αντιπαλοτήτων ενίοτε άγονων. Μεταξύ άλλων, η νομιμοποίηση του KKE, ως συμβολή στην υπέρβαση του διχαστικού παρελθόντος, είναι ενδεικτική. Οφείλει να υπογραμμιστεί ότι με τη στάση του αυτή ο Καραμανλής ανέδειξε ένα πρότυπο πολιτικής συμπεριφοράς, όχι απλά συμβατής, αλλά και προσδιοριστικής του εύρους και της ποιότητας της δημοκρατίας.
* Οι επιλογές του μέσα στον χρόνο
Εύλογο θα ήταν στο σημείο αυτό να τεθεί, καταληκτικά, ένα καίριο ερώτημα. Από πού αντλούσε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής την έμπνευση και τη δύναμη ώστε να επιχειρήσει τις ριζικές αυτές τομές; Υπήρξε συνειδητός, πράγματι, φορέας αντιλήψεων και πρακτικών βαθιά δημοκρατικών; Οι καινοτόμες επιλογές του είχαν διαχρονική διάσταση ή εξέφραζαν μια συγκυριακή προσαρμογή στις περιστάσεις; H διερεύνηση των κεντρικών παραμέτρων της πολιτικής του σκέψης σε ευρύτερη διάρκεια αναδεικνύει πράγματι τη δεδομένη προσήλωσή του στη δημοκρατία, «υψηλοτέραν και ευγενεστέραν μορφήν οργανώσεως της ανθρωπίνης κοινωνίας»· και επιβεβαιώνει ότι και στην πράξη δεν απέκλινε από τους βασικούς της κανόνες.
Ουδέποτε στη διάρκεια μιας πολυκύμαντης και πολυτάραχης εξηκονταετίας συνέπραξε στην προσβολή της θεμελιακής λειτουργίας της. Κατατείνοντας εξάλλου στην αποδοτική εφαρμογή της, συναρτούσε τις τακτικές επιλογές του με τις ιδιομορφίες του ελλαδικού χώρου που εγνώριζε καλά: «Είναι αναμφισβήτητο – συνήθιζε να λέγει – ότι για να αποδώσει ένα οιοδήποτε πολίτευμα θα πρέπει να ανταποκρίνεται στις ιδιαίτερες συνθήκες της χώρας για την οποία προορίζεται»· και παρέθετε την αντερώτηση του Σόλωνα, όταν κλήθηκε να αποφανθεί για το καλύτερο πολίτευμα: «Για ποιον λαό και ποια χώρα;». Στη συγκεκριμένη εμπειρία της ελληνικής δημόσιας ζωής είχε βασιστεί και η πρώιμη πρότασή του για την αναθεώρηση του Συντάγματος, το 1962, όταν τα προανακρούσματα της μοιραίας κρίσης που έμελλε να επακολουθήσει είχαν μόλις εκδηλωθεί… Αλλά και ενωρίς, μόλις μετά τη λήξη του πολέμου, είχε εντοπίσει τη ρίζα της κακοδαιμονίας του τόπου στην «αδυναμία του λαού μας να συνταχθεί πολιτικά»· αλλά παράλληλα και στην αδυναμία του πολιτικού κόσμου να συνδεθεί «με τη λαϊκή ψυχή». Ιδού, μετά την 24η Ιουλίου 1974, παρέχονταν επιτέλους αυξημένες οι δυνατότητες για την πλήρωση βασικών προϋποθέσεων, προκειμένου να ανοίξει ο δρόμος προς την επιθυμητή κατεύθυνση!
Αν αξιοποιήθηκαν ορθά οι δυνατότητες αυτές, αν πράγματι εναρμονίστηκαν η ειρήνη, η ασφάλεια και η πρόοδος της χώρας, αν συμβάδισαν η προστασία της εθνικής κυριαρχίας και η συμμετοχή σε προωθημένες μορφές διεθνούς συνεργασίας με την εξυπηρέτηση των συμφερόντων του ελληνικού λαού, αν, τέλος, τα επιτεύγματα αυτά συνδυάστηκαν με τη σταθερή και ομαλή λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών, τούτο οφείλεται κατά μέγα μέρος στις ορθές επιλογές του Κωνσταντίνου Καραμανλή την επαύριο της 24ης Ιουλίου.
Ο κ. Κωνσταντίνος Σβολόπουλος είναι καθηγητής της Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ακαδημαϊκός.
