Ρούμπεν Εστλουντ: «Πρόκληση είναι τα ερωτήματα»

Oταν πριν από λίγο καιρό, στη Θεσσαλονίκη, ο σουηδός σκηνοθέτης Ρούμπεν Εστλουντ απευθύνθηκε στο κοινό του Φεστιβάλ Κινηματογράφου που εφέτος τον τίμησε, ο τρόπος που επέλεξε να παρουσιάσει τη σχέση του με την κινούμενη εικόνα ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακός. Ο Εστλουντ παρουσίασε ένα βίντεο από το YouTube, στο οποίο ο θεατής παρακολουθεί έναν οδηγό ταξί να προσκαλείται εσφαλμένα σε μια τηλεοπτική εκπομπή ως ειδικός για το Internet. Τελικά, ο ίδιος ο ταξιτζής είναι που αποφασίζει να υποδυθεί τον ρόλο που κατά λάθος τού έχει ανατεθεί. «Παίζουμε ρόλους ως ανθρώπινα όντα» είπε ο Εστλουντ. «Βλέποντας αυτά τα μικρά βίντεο και απαθανατίζοντας αυτές τις μικρές κινούμενες εικόνες, εγώ και οι συνεργάτες μου καταλαβαίνουμε τελικά πώς είναι να είσαι άνθρωπος».

Απάντηση στην ερώτηση «τι είναι ο άνθρωπος;» δεν μπορεί ασφαλώς να υπάρξει. Αυτό που μπορεί όμως να προκύψει είναι ιδέες που πραγματεύονται το ερώτημα, οι οποίες έχουν άλλοτε δραματικό και άλλοτε κωμικό χαρακτήρα, όπως συμβαίνει στο «Τετράγωνο» («The square»), την τελευταία ταινία του σκηνοθέτη, η οποία πριν από μερικούς μήνες έγινε talk of the town στο Φεστιβάλ των Καννών, όπου εν τέλει απέσπασε τον Χρυσό Φοίνικα (μετά την πανελλήνια πρεμιέρα της στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, από την περασμένη Πέμπτη προβάλλεται στις αίθουσες).

Κύριο φόντο εδώ, ένα άκρως πρωτοποριακό μουσείο της Σουηδίας. Κεντρικό πρόσωπο, ο επιμελητής του (Κλάες Μπανγκ), ένας όμορφος 40άρης με καλή ψυχή, αλλά και άνθρωπος που θέλει να διατηρεί αποστάσεις. Ο επιμελητής διοργανώνει μια έκθεση ονόματι «The square» – «Το τετράγωνο», μια εγκατάσταση που στόχο έχει να προσκαλέσει τους περαστικούς στον αλτρουισμό, υπενθυμίζοντας την ευθύνη απέναντι στον συνάνθρωπο. «Το τετράγωνο είναι χώρος εμπιστοσύνης και τρυφερότητας» αναγράφεται στην ταμπέλα. Πόσο εύκολο όμως είναι να ανταποκριθείς στα ιδεώδη που νομίζεις ότι υποστηρίζεις; Ο ίδιος ο επιμελητής, εξάλλου, αντιδρά αλλόκοτα στην κλοπή κάποιων αντικειμένων του, ανάμεσα στα οποία το κινητό του. Η συμπεριφορά του είναι ανώριμου παιδιού και τον φέρνει σε δύσκολη θέση, αντιμέτωπο με καταστάσεις το λιγότερο ντροπιαστικές.

Πολύ πριν παρουσιάσει στις Κάννες την ταινία που ανέδειξε το ταλέντο του, την «Ανωτέρα βία», ο Ρούμπεν Εστλουντ δούλευε ο ίδιος σε μια έκθεση μουσείου στο Βάρναμο της Σουηδίας, όταν σκέφτηκε την ιδέα που αργότερα θα υλοποιούνταν στην ταινία που βλέπουμε σήμερα. «Δουλεύοντας εκεί είδα ότι μου προκαλούσε ενδιαφέρον η ιδέα για έναν χώρο όπως ένα μουσείο, ο οποίος θα λειτουργούσε συμβολικά υπενθυμίζοντάς μας τις συλλογικές ευθύνες μας» είπε στο «Βήμα» στις Κάννες, πριν ακόμα η ταινία του θριαμβεύσει. Ομως τότε η πιθανότητα μιας ταινίας δεν είχε περάσει ακόμα από το μυαλό του.

Ενας από τους λόγους, όμως, που ο Εστλουντ ήθελε να εξερευνήσει αυτό το θέμα είναι ότι «γύρω από ένα μουσείο υπάρχει μια αυστηρή συνθήκη για το πώς πρέπει κανείς να συμπεριφέρεται. Πώς να ντύνεται, πώς να μιλά κ.ο.κ. Το να χλευάσεις αυτόν τον κόσμο ήταν ένας πειρασμός». Το «Τετράγωνο» κάνει «αλοιφή» την πολιτική ορθότητα: σε μια από τις πιο χαρακτηριστικές σκηνές της ταινίας, ένα «έκθεμα» της έκθεσης είναι ένας «πρωτόγονος» άνθρωπος, ο οποίος παρενοχλεί τους πολιτισμένους θαμώνες φτάνοντας ως τη βιαιοπραγία. Παραδόξως, ο ίδιος ο σκηνοθέτης δηλώνει ότι η πολιτική ορθότητα του αρέσει. «Είμαι Σουηδός και όπως ίσως ξέρετε η Δανία κατηγορεί πάντα τη Σουηδία για πολιτική ορθότητα. Νομίζω ότι είναι ανόητοι, διότι θα πρέπει να δει κανείς ότι πίσω από την έννοια της πολιτικής ορθότητας κρύβεται ένας μόχθος, ένας λόγος δηλαδή για να είναι κανείς πολιτικά ορθός. Είναι ο μόχθος για ισότητα και αυτό μπορεί να συμβεί σε πολλά διαφορετικά επίπεδα. Ενα από αυτά είναι η πολιτική ορθότητα που προσπαθεί να μας εκπαιδεύσει για το πώς πρέπει να συμπεριφερόμαστε ο ένας απέναντι στον άλλον».

Δεν υπάρχει όμως και κάποιο όριο στην πολιτική ορθότητα; Μήπως ακόμα και αυτή η πολιτική ορθότητα μπορεί να γίνει αστεία και ανόητη; «Ναι, ίσως» παραδέχθηκε αινιγματικά ο σκηνοθέτης. «Ισως με την ταινία μου θέλησα όντως να δω ποιο μπορεί να είναι αυτό το όριο».

Γεννημένος στο μονίμως –ή σχεδόν μονίμως –χιονισμένο νησί Στίρσο, έξω από το Γκέτεμποργκ, ο Ρούμπεν Εστλουντ, πριν ακόμα αρχίσει να ασχολείται επαγγελματικά με το σινεμά, γύριζε μικρού μήκους ταινίες για το σκι. «Οταν μεγαλώνεις σε ένα νησί, έχεις ξεκάθαρους περιορισμούς» είπε στη Θεσσαλονίκη. Ομως αυτοί ακριβώς οι περιορισμοί αποτέλεσαν τελικά σημείο έμπνευσης για τον ίδιο και το έργο του και το «Τετράγωνο» είναι το τελευταίο παράδειγμα. Σύντομα φάνηκε ότι το ταλέντο του δεν μπορούσε να κρυφτεί. Η ταινία του «Οικογένεια ξανά» (2002) προκάλεσε αίσθηση με το εξίσου προκλητικό και πολύ προσωπικό θέμα της: ήταν ένα ντοκιμαντέρ για τους γονείς του σκηνοθέτη, τον δάσκαλο πατέρα του και τη μητέρα του, οι οποίοι έπαιξαν τον σημαντικότερο ρόλο στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του. Ωστόσο χώρισαν και ο Εστλουντ, 23 χρόνια μετά τον χωρισμό τους, τους έφερε ξανά μαζί με την «Οικογένεια ξανά» (2002). «Και οι δύο ήταν ελεύθεροι τότε», είπε στη Θεσσαλονίκη, «οπότε, όπως φαντάζεστε, ήταν λίγο παράξενο. Αναρωτιόσουν αν τελικά θα μπορούσαν να είναι και πάλι μαζί. Η κάμερα μετατράπηκε σε ένα τρίτο πρόσωπο που απλά μας παρατηρούσε και το φιλμ είχε το στήσιμο και τη δραματουργία μιας ρομαντικής κομεντί».

Οι γονείς του Εστλουντ ήταν επίσης εκείνοι που τον βοήθησαν να αναπτύξει το ένστικτο της παρατηρητικότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς που βλέπουμε τόσο αναπτυγμένο στις ταινίες του. Για τον Εστλουντ αυτό που έχει μεγάλη σημασία είναι η στάση, η συμπεριφορά ενός δημιουργού απέναντι στις κινούμενες εικόνες. Οταν κάποιος κριτικός είδε τον «Μογγόλο κιθαριστή», μια άλλη ταινία του Εστλουντ, είπε ότι δεν είναι κινηματογραφική ταινία αλλά φιλμ κινούμενων εικόνων. «Ομως, αν τελικά μιλάς για κινούμενες εικόνες και όχι για ταινίες, αλλάζοντας ριζικά τους όρους, βρίσκεις τον εαυτό σου πιο ελεύθερο να στοχαστεί γύρω από την ουσία του τι σημαίνει σινεμά».

Σε μια σκηνή του «Τετραγώνου», διαβάζουμε σε μια ταμπέλα στην γκαλερί: «Δεν έχουμε τίποτε». Ρώτησα τον σκηνοθέτη αν κατά τη γνώμη του κάτι τέτοιο ισχύει πράγματι. «Δεν νομίζω», είπε, «όμως εφόσον είχα μια σχετική εμπειρία από τον κόσμο της τέχνης, είδα ότι υπάρχει πάντα μια τέτοια neon ταμπέλα, όπου διαβάζουμε όχι το ίδιο αλλά ένα παρόμοιο σύνθημα. Ανάμεσα σε καθρέφτες και τέτοια. Υποθέτω, ήταν μια προσπάθειά μας να επιτεθούμε σε αυτόν τον κόσμο». Θεωρεί όμως το «Τετράγωνο» μια προκλητική ταινία ή περισσότερο μια ταινία που στόχο έχει να πειράξει, κάτι σαν teaser; «Οταν ασχολείσαι με ένα θέμα για πολύ καιρό, τότε βλέπεις ότι η όποια προκλητικότητά του μέσα σου φθίνει. Και μετά δείχνεις την ταινία στον κόσμο και βλέπεις ότι ο κόσμος την αντιμετωπίζει ως προκλητική, ενοχλητική ή οτιδήποτε. Αν κάπου υπάρχει πρόκληση, αυτό είναι στα ερωτήματα που μπορεί να προκαλέσει. Είμαι Σκανδιναβός, επομένως από τον δικό μου πολιτισμό αντλώ τα βασικά θέματα της ταινίας. Ομως αυτό ακριβώς νομίζω ότι είναι που γοητεύει τον εκτός Σουηδίας κόσμο που τη βλέπει. Φαίνεται ότι η ταινία αντανακλάται και σε άλλους πολιτισμούς και σε άλλες κουλτούρες. Αυτό βέβαια είναι που κάνει όλες τις ξένες ταινίες ενδιαφέρουσες. Βλέπουμε τους εαυτούς μας σε ένα εντελώς διαφορετικό πλαίσιο».