Η βιολογία συναντά την ψυχανάλυση

Francois Ansermet, Pierre Magistretti
Τα ίχνη της εμπειρίας,
Νευρωνική πλαστικότητα &
Η συνάντηση της βιολογίας με την ψυχανάλυση
Επιμέλεια ελληνικής έκδοσης Ηλίας Κούβελας,
Μετάφραση Βασιλική Βακάκη,
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2015,
σελ.236, τιμή 18 ευρώ

«Τα ίχνη της εμπειρίας» των Francois Ansermet και Pierre Magistretti είναι ένα απαιτητικό βιβλίο που αφορά τον διάλογο της ψυχανάλυσης με τη βιολογία και απευθύνεται σε όσους αναζητούν νέες ιδέες βγαλμένες από τον διεπιστημονικό διάλογο. Πριν όμως αναφερθώ στο βιβλίο, θα ήθελα να υπενθυμίσω ότι ο Freud είχε μέσα στον νου του συνεχώς τον διεπιστημονικό διάλογο, αρνούμενος να εγκαταλείψει τον «υλισμό» της μελέτης του εγκεφάλου. Επίσης θα κάνω κάποιες σύντομες αναφορές για την, μετά τον θάνατο του Freud, εξέλιξη της ψυχανάλυσης στον τομέα αυτόν, προκειμένου ο αναγνώστης του βιβλίου να κατανοήσει το πλαίσιο μέσα στο οποίο οι δύο συγγραφείς προχώρησαν στο εγχείρημά τους και επιχείρησαν να καλύψουν τα κενά της γνώσης που είχαν προκύψει.

Μια ενδεικτική σταχυολόγηση από σημειώσεις του Freud σε διάφορα κείμενά του, που αναφέρονται στον εσωτερικό διάλογό του με τις νευροεπιστήμες, αποτελούν κατά τη γνώμη μου την προϋπόθεση της συνάντησης της βιολογίας με την ψυχανάλυση που παρουσιάζει το βιβλίο των Ansermet και Magistretti.

Sigmund Freud: «Αρνούμαστε να τοποθετήσουμε μιαν αντίθεση αρχής ανάμεσα σε αυτές τις δύο ομάδες αιτιολογικών παραγόντων [έμφυτους (ιδιοσυγκρασιακούς) και τυχαίους (παιδικές αναμνήσεις)]. Αντίθετα πιστεύουμε ότι και οι δύο αυτές ομάδες συνήθως συνεργούν για να επιφέρουν το παρατηρούμενο αποτέλεσμα». (1912). «Οι ανεπάρκειες των περιγραφών μας πιθανόν να εξαφανιστούν όταν θα είμαστε σε θέση να αντικαταστήσουμε τους ψυχολογικούς όρους με φυσιολογικούς ή χημικούς όρους» (1920). «Οσο πιο ισχυρός είναι ο ιδιοσυγκρασιακός (constitunional) παράγων τόσο περισσότερο ένα τραύμα οδηγεί σε καθήλωση και αφήνει πίσω του μιαν αναπτυξιακή διαταραχή» (1937).

«Το μέλλον θα μας διδάξει πώς να επιχειρήσουμε μια άμεση επίδραση μέσω συγκεκριμένων χημικών συστατικών επί των ποσών ενέργειας και της διοχέτευσής τους στο ψυχικό όργανο» (1940).

Το στατικό και το άκαμπτο

Ο Freud, μετά το 1895, θεμελίωσε έναν ιδιαίτερο επιστημονικό κλάδο, την ψυχανάλυση, η οποία είναι αφιερωμένη στην ψυχολογική έρευνα του νου, χωρίς όμως να την αποκόψει από το βιολογικό υπόβαθρό της. Διατύπωσε τις ιδέες του στη διάρκεια μιας 40χρονης επιστημονικής διαδρομής, καθώς είχε ήδη στις αποσκευές του, ως ερευνητής του εγκεφάλου, στέρεες γνώσεις του νευρικού συστήματος. Οταν δημιούργησε την ψυχαναλυτική έρευνα του νου, έδειξε μιαν αναμενόμενη συνέχεια παρά μια κάθετη τομή στη σκέψη του. Αλλωστε και σαν νευρολόγος ερευνητής συνέπλεε περισσότερο με τη «δυναμική νευρολογία» του πολύ σημαντικού βρετανού νευρολόγου John Hugllings Jackson παρά με τη στατική εντοπιστική προσέγγιση του εγκεφάλου των δασκάλων του. Σύμφωνα με τη δυναμική προσέγγιση επικρατεί η φυσιολογία έναντι της ανατομίας, το λειτουργικό έναντι του οργανικού, η παλινδρόμηση έναντι του στατικού/άκαμπτου, ενώ δίνεται θέση και στη σύγκρουση (conflict). Είναι φανερή η επίδραση των θεωριών αυτών στη σύλληψη του Freud για το ψυχικό όργανο, την ενδοψυχική σύγκρουση, την παλινδρόμηση κ.λπ. Η δε δήλωσή του ότι «οι ψυχικές διαδικασίες είναι παράλληλες με τις βιολογικές, όντας σύγχρονες και εξαρτώμενες από αυτές» είχε επηρεαστεί από τη θεωρία του Jackson για την «ψυχοφυσική παραλληλία».

Το έργο του Freud για το νευρικό σύστημα είχε αποτυπωθεί ως τότε σε περίπου 100 δημοσιεύσεις καθώς και σε μια δημοσίευση για τη σχέση ψυχικής λειτουργίας και εγκεφαλικής, την περίφημη «Ψυχολογία για νευρολόγους»(1895), με στόχο την καθιέρωσή του στις συνειδήσεις των νευρολόγων της Βιέννης. Αυτό όμως τελικά δεν έγινε, αλλά και το βιβλίο δεν κυκλοφόρησε παρά μόνο μετά τον θάνατό του με τίτλο «Σχεδίασμα για μια επιστημονική ψυχολογία». Είναι επίσης βέβαιο ότι η στροφή του στη μελέτη του νου με ψυχολογικά μέσα σηματοδοτήθηκε, μεταξύ άλλων παραγόντων, και από την απογοήτευσή του σε σχέση με τα πενιχρά αποτελέσματα των ερευνών της σχέσης νου – εγκεφάλου, συμπεριλαμβανομένων και των δικών του.

Ο ψυχαναλυτής Ernest Jones, ο οποίος έγινε γνωστός στο ευρύτερο κοινό κυρίως από τη συγγραφή της τρίτομης βιογραφίας του Freud, εκτιμούσε το 1930 ότι «η ψυχανάλυση συμβάλλει στη βιολογία με τρόπο συγκρίσιμο με το έργο του Δαρβίνου», ενώ ήδη από τη δεκαετία του ’10 θεωρούσε τον Freud τον «Δαρβίνο του νου». Ηταν η εποχή που η ψυχανάλυση γεννιόταν μέσα από τα ερωτήματα της κλινικής και τους περιορισμούς της τότε νευροβιολογικής έρευνας, οπότε οι απόψεις αυτές δεν θεωρούνταν παράδοξες, κάθε άλλο μάλιστα. Στις δεκαετίες που ακολούθησαν τον θάνατό του, οι ψυχαναλυτές άλλοτε είχαν κατά νου τη σύνδεση αυτή και άλλοτε την παραμέριζαν, ίσως γιατί η ψυχανάλυση γνώρισε μεν μεγάλη άνθηση αλλά εκτός των πανεπιστημιακών τειχών. Η διεπιστημονική έρευνα δεν περιεχόταν στο πρόγραμμα των ψυχαναλυτικών εταιρειών και μόνο λίγοι ψυχαναλυτές έδειχναν ενδιαφέρον στην ανάπτυξη της νευροβιολογικής έρευνας. Η κατάσταση άλλαξε στα μέσα της δεκαετίας του ’90 με την ίδρυση από γνωστούς ψυχαναλυτές και νευροεπιστήμονες της Neuropsychoanalysis Association, μιας εταιρείας που διοργανώνει «συναντήσεις νευροεπιστημόνων και ψυχαναλυτών» και εκδίδει το εξαμηνιαίο περιοδικό «Neuropsychoanalysis». Το ενδιαφέρον για διάλογο και επικοινωνία μεταξύ των δύο κλάδων έρευνας του νου αναθερμάνθηκε. Στην ψυχαναλυτική κοινότητα υπήρξαν ψυχαναλυτές που εγκαινίασαν μια νέα φάση, την οποία έχω ονομάσει «φάση επαναπροσέγγισης» με τις νευροεπιστήμες. Η εντύπωση αυτή μου ενισχύθηκε όταν στο 39ο Διεθνές Ψυχαναλυτικό Συνέδριο που διεξήχθη στο San Francisco το 1995 ο Otto Kernberg, πρόεδρος της Ψυχαναλυτικής Ενωσης, στην εναρκτήρια ομιλία του υποστήριξε ότι είναι δύο «οι επιστήμες του ανθρώπου που διερευνούν τις ρίζες της ανθρώπινης εμπειρίας, η ψυχανάλυση και η νευροβιολογία, και γι’ αυτό πρέπει να υπάρχει επικοινωνία μεταξύ τους». Θα πρόσθετα σήμερα ότι, αν και οι επιστήμες αυτές μιλούν διαφορετικές γλώσσες, συναντώνται στην προσπάθειά τους να διηγηθούν την ιστορία του ατόμου είτε αυτή είναι εγχαραγμένη στον εγκέφαλό του είτε αποτυπώνεται (ή αναπαρίσταται) στον νου του.

Εχοντας πίσω τους αυτή την ιστορία και μέσα σε αυτό το νέο πλαίσιο των τελευταίων δύο δεκαετιών, συναντήθηκαν οι δύο συγγραφείς του βιβλίου, ο νευροβιολόγος Magistretti και ο ψυχαναλυτής Ansermet –τους οποίους γνωρίσαμε και ακούσαμε στην Αθήνα στο 16ο Διεθνές Φόρουμ Ψυχανάλυσης το 2010. Οι δύο επιστήμονες αποφάσισαν να γίνουν συζητητές και συνερευνητες και στο βιβλίο τους κατέθεσαν το αποτέλεσμα της δημιουργικής αυτής συνάντησής τους. Στο βιβλίο αναλύεται διεξοδικά το θέμα της επίδρασης του περιβάλλοντος στο εσωτερικό του υποκειμένου, βιολογικό ή ψυχικό. Η εξωτερική πραγματικότητα αλλά και τα εσωτερικά ερεθίσματα αποτελούν «περιβάλλον» το οποίο δρα πάνω στον εγκέφαλο και στον νου και δημιουργεί «ίχνη». Κυριαρχεί η έννοια της πλαστικότητας που άλλαξε τη νευροβιολογική θεώρηση του εγκεφάλου, καθώς αφενός αποκαλύφθηκε ο τρόπος με τον οποίο η εμπειρία εγγράφεται στο νευρωνικό δίκτυο και αφετέρου έγινε κατανοητό ότι το ίχνος αυτής της εμπειρίας ξαναεγγράφεται σε αλληλεπίδραση με άλλα ίχνη. Κατά τους συγγραφείς πολλοί επιγενετικοί παράγοντες επηρεάζουν την οργάνωση του νευρωνικού δικτύου και έτσι απομακρύνουν το άτομο από τον γενετικό του προκαθορισμό. Αναφέρουν το εντυπωσιακό συμπέρασμα του νευροεπιστήμονα Robert Turner πως «δεν χρησιμοποιούμε ποτέ δύο φορές τον ίδιο εγκέφαλο»! Από την άλλη, κατά τους συγγραφείς το ψυχαναλυτικό Ασυνείδητο είναι κι αυτό αποτέλεσμα συσχέτισης αρχικών ιχνών τα οποία δεν είναι απλή αντανάκλαση των ερεθισμάτων της εξωτερικής πραγματικότητας αλλά μια μοναδική για το άτομο εσωτερική πραγματικότητα, που στη συνέχεια η ίδια γίνεται πηγή ερεθισμάτων.

Ο επιμελητής της έκδοσης καθηγητής Ηλίας Κούβελας είναι νευροφυσιολόγος ο οποίος επί δεκαετίες βρίσκεται σε διάλογο με την ψυχανάλυση, έχοντας την πεποίθηση ότι οι ενοράσεις του Freud έχουν μια διαχρονική αξία. Οι νεότεροι ερευνητές του νου τού αναγνωρίζουν την επιμονή του αυτή καθώς και την υλοποίηση του σχεδίου του να εκδοθεί το γεμάτο νέες ιδέες βιβλίο των Ansermet και Magistretti.

Ο κ. Γρηγόρης Βασλαματζής είναι καθηγητής Ψυχιατρικής, ψυχαναλυτής.