Ο εκτοπισμένος του Μπούχενβαλντ

Χόρχε Σεμπρούν
Πατρίδα μου είναι ο λόγος
Συζητήσεις με τον Φρανκ Απρεντερίς
Μετάφραση Ευγενία Γραμματικοπούλου.
Εκδόσεις Εξάντας, 2013,
σελ. 200, τιμή 14,91 ευρώ

«Τελικά εσύ τι είσαι; Ισπανός; Γάλλος; Πολιτικός; Συγγραφέας;» ρωτήθηκε σε μια φιλική συζήτηση με τον Μισέλ Ροκάρ και τον Ζαν Ντανιέλ. «Πρώτα απ’ όλα είμαι ένας πρώην εκτοπισμένος του Μπούχενβαλντ» απάντησε εκείνος. Είναι αφελές να προσπαθείς να χωρέσεις τη ζωή, το έργο και την προσωπικότητα του Χόρχε Σεμπρούν σε μία μόλις λέξη. Στον πρόλογο του βιβλίου «Πατρίδα μου είναι ο λόγος» (εκδόσεις Εξάντας), ο δημοσιογράφος Μπερνάρ Πιβό αντιπαραθέτει τις πτυχές του πολυκύμαντου βίου του γεννημένου στην Ισπανία, Σεμπρούν. «Ο κυνηγημένος «Φεδερίκο Σάντσεθ» της Νονμενκλατούρας του ισπανικού κομμουνισμού, αυτός ο πρώην υπουργός Πολιτισμού της μεταφρανκικής εποχής, αυτός ο σπουδαίος συγγραφέας της γαλλικής γλώσσας».

Τον πρώτο λόγο όμως τον έχει ο ίδιος ο Σεμπρούν. Το βιβλίο περιλαμβάνει μια σειρά συνεντεύξεων που έδωσε στον φίλο του και σκηνοθέτη Φρανκ Απρεντερίς το καλοκαίρι του 2010, έναν μόλις χρόνο πριν από τον θάνατό του σε ηλικία 88 ετών. Θραύσματα συζητήσεων χωρισμένων έτσι ώστε να παραθέτουν τις απόψεις του Σεμπρούν για τη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο, την Ευρώπη και την αδερφοσύνη. Μαζί και η εμβόλιμη παράθεση του λόγου που εκφώνησε στην επέτειο των εξήντα πέντε χρόνων από την απελευθέρωση του Μπούχενβαλντ στις 11 Απριλίου του 2010, αλλά και ένα πρελούδιο στο οποίο ο Σεμπρούν παραθέτει την απόλυτα αγαπημένη ρήση του από το «Ράγισμα» του Φράνσις Σκοτ Φιτζέραλντ: «Επομένως θα έπρεπε να καταλάβω ότι τα πράγματα ήταν ανέλπιδα και ταυτοχρόνως να είμαι αποφασισμένος να τα αλλάξω». Γιατί η αληθινή ευφυΐα μπορεί να λειτουργεί πάνω σε αντιφατικές ιδέες.

Η αληθινή ευφυΐα αυτού του στοχαστή ξετυλίγεται στις σελίδες του βιβλίου με τρόπο που μοιάζει πιστός στο ύφος και τη δομή των βιβλίων του. Χωρίς γραμμική αφήγηση, με φλας μπακ, η φόρμα εξάλλου της συνέντευξης ευνοεί την αποσπασματικότητα και τις παλινδρομήσεις της αφήγησης.

Ο Σεμπρούν δίνει διάσπαρτες πληροφορίες για τη ζωή του, μιλάει φευγαλέα για τον πατέρα του ο οποίος έγραφε νομικά δοκίμια και ποιήματα, θυμάται αμυδρά τη φυσιογνωμία του Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα να δειπνεί στο σπίτι τους. Ωστόσο εκμυστηρεύεται πως έχει την αίσθηση ότι οι μνήμες του ξεκινάνε το 1939, όταν ήταν 16 ετών και η οικογένειά του κατέφυγε στη Γαλλία. Το Μπούχενβαλντ επανέρχεται πολύ συχνά στις κουβέντες του. Στο στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας όπου βρέθηκε επειδή συμμετείχε στη γαλλική αντίσταση στη διάρκεια του πολέμου γνώρισε τους εκτοπισμένους των στρατοπέδων της Πολωνίας, λίγο προτού γίνει η απελευθέρωση από τον αμερικανικό στρατό. Εκεί συνάντησε τον Ελι Βιζέλ και τον Ιμρε Κέρτες, εκεί συμμετείχε στην αντιφασιστική αντίσταση του στρατοπέδου η οποία στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου αμφισβητήθηκε «γιατί θεωρήθηκε επινόηση των γερμανών κομμουνιστών».

Το Μπούχενβαλντ με τον «ισχυρό συμβολισμό του», δεδομένου ότι αφότου έκλεισε, άνοιξε ξανά δύο μήνες μετά «για να μετατραπεί σε στρατόπεδο της σοβιετικής αστυνομίας, εντός της σοβιετικής ζώνης κατοχής στη Γερμανία». Ο Σεμπρούν αναφέρεται στο πέρασμά του στην παρανομία όταν έγινε μέλος του Ισπανικού Κομμουνιστικού Κόμματος και υιοθέτησε το ψευδώνυμο «Φεδερίκο Σάντσεθ», καθώς και στη διαγραφή του από το κόμμα, όταν αντιμετώπισε κριτικά την κομμουνιστική στρατηγική. Η πολιτική ήταν εκείνη που τον οδήγησε στη συγγραφή.

«Η επιθυμία να γράψεις είναι διαφορετική από την ανάγκη να γράψεις» διευκρινίζει για το πώς καταπιάστηκε με τη λογοτεχνία και έγραψε το «Μεγάλο Ταξίδι», 18 χρόνια μετά την εμπειρία του στρατοπέδου. Αναπόφευκτα η χροιά της ήταν πάντα αυτοβιογραφική. Στο δίλημμα «Γραφή ή ζωή» ο Σεμπρούν δεν μπορούσε παρά να διαλέξει το δεύτερο. «Χωλαίνω στο θέμα της επινόησης» θα πει με το χαρακτηριστικό, ευθύβολο ύφος του και θα εκμυστηρευθεί τον χρόνιο καλλιτεχνικό προβληματισμό του: «Πώς καταφέρνει κανείς να είναι μυθοπλαστικός πέρα από την προσωπική του εμπειρία;». Την απάντηση δεν την έδωσε ποτέ. Οχι τουλάχιστον με την ίδια σιγουριά με την οποία αντέτεινε στο «Πατρίδα μου είναι η γερμανική γλώσσα» του Τόμας Μαν το δικό του: «Πατρίδα μου είναι ο λόγος (…) Ο λόγος περιλαμβάνει τα πάντα, η γλώσσα είναι περιοριστική».

Ο Ισπανός από τη Mαδρίτη που έκανε νέα του πατρίδα τη Γαλλία και σπίτι του την Αριστερή Οχθη του Παρισιού έγινε ένας ευρωπαίος συγγραφέας της γαλλικής γλώσσας για χάρη του οποίου άλλαξε το καταστατικό στην Ακαδημία Γκονκούρ προκειμένου να γίνει δεκτός στους κόλπους της το 1996. Από εκείνη τη χρονιά και ύστερα τα μέλη δεν έπρεπε πλέον να είναι γάλλοι συγγραφείς αλλά «συγγραφείς της γαλλικής γλώσσας».

Πατρίδα του λοιπόν δεν είναι μόνο ο λόγος, αλλά και η ίδια η Ευρώπη. Εξάλλου ένας Ελληνας (ο Γαβράς), ένας Ισπανός (ο Σεμπρούν) και ένας Ιταλός (ο Ιβ Μοντάν) έκαναν το «Ζ», μια πολιτική ταινία που άφησε εποχή χάρη και στην ιστορική συγκυρία του Μάη του ’68 που την περιέβαλλε. Με τον Γαβρά, με τον οποίο είχε γνωριστεί στο εξοχικό σπίτι των Σινιορέ – Μοντάν στο Οτέιγ, συνεργάστηκε και στην «Ομολογία» και στο «Ειδικό Δικαστήριο».

Οι απόψεις του «για την ευρωπαϊκή περιπέτεια» παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον. Ο Σεμπρούν τασσόταν υπέρ της υπερεθνικότητας, σημειωτέον ότι έγινε υπουργός Πολιτισμού της Ισπανίας στη σοσιαλιστική κυβέρνηση Φελίπε Γκονθάλεθ, όντας πολιτογραφημένος Γάλλος. Το ευρωπαϊκό πνεύμα συνοψίστηκε κατά τη γνώμη του στη διακήρυξη του Λέκεν στο τέλος της βελγικής προεδρίας της Ευρωπαϊκής Ενωσης το 2001: «Μοναδικό όριο της Ευρώπης είναι η δημοκρατία».