Η σοφία του δασκάλου

Υπάρχει μια μακρά παράδοση στα αγγλοσαξονικά, κυρίως, εκπαιδευτικά ιδρύματα σύμφωνα με την οποία οι επιφανείς διδάσκοντες, όταν αφυπηρετήσουν, όχι μόνο δεν πάνε στο σπίτι τους, αλλά συνεχίζουν να προσφέρουν με ποικίλους τρόπους. Ιδιαίτερα χρήσιμη συνεισφορά είναι η συγγραφική, καθώς τα οφέλη της δεν περιορίζονται στα στενά όρια του εκάστοτε πανεπιστημίου, αλλά μπορούν να εκτείνονται πολύ πέρα από αυτό, ακόμη και πέρα από τα σύνορα της χώρας. Κλασικά παραδείγματα από το πεδίο της βιολογίας είναι ο γερμανική καταγωγής αμερικανός εξελικτικός βιολόγος Ερνστ Μάιρ (Ernst Walter Mayr, 1904 – 2005), ο οποίος έγραφε μέχρι τον θάνατό του, και ο «πατέρας» της κοινωνιοβιολογίας Ε.Ο. Ουίλσον (Edward Osborne Wilson, 1929), ο οποίος συγγράφει ακόμη.

Ακριβώς μια τέτοια περίπτωση μεγάλου δασκάλου είναι και ο Γιάννης Μανέτας, ο οποίος υπήρξε καθηγητής Φυσιολογίας Φυτών στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας και ο οποίος τα τελευταία χρόνια μάς έχει χαρίσει συγγραφικά διαμάντια εκλαΐκευσης της επιστήμης και όχι μόνο. Υποθέτω ότι πολλοί από τους αναγνώστες του ΒΗΜΑScience θα γνωρίζουν ήδη το πρώτο του βιβλίο «Τι θα έβλεπε η Αλίκη στον κόσμο των φυτών» αλλά και το «Περί φυτών αφηγήματα» που ακολούθησε. Το τρίτο πόνημα του Γιάννη Μανέτα (αν και στην πραγματικότητα είναι το τέταρτο κατά σειρά, καθώς παρεμβλήθηκε το μυθιστόρημα «Τη νύχτα που αγκάλιασε το Gingko biloba), το οποίο έχει τίτλο «Η ζωή σήμερα, άλλοτε, αλλού και στο μέλλον», δεν περιορίζεται στα φυτά αλλά αφορά το σύνολο των έμβιων όντων. Οχι, ο συγγραφέας δεν εξετάζει τα είδη ένα προς ένα, αλλά μας δείχνει τον τρόπο να κοιτάξουμε τη βιολογία, μας εισάγει στη φιλοσοφία της βιολογίας, αν και ο υπότιτλος περιορίζεται στην επεξήγηση «Η λογική των βιολογικών συστημάτων».

Γιατί χρειάζεται αυτός ο τρόπος; Επειδή είναι αδύνατον να αντιληφθεί κανείς τη βιολογία σκεπτόμενος με όρους θετικών επιστημών, όπως η φυσική ή η χημεία, όπου ισχύουν κανόνες απαράβατοι. Οπως ήδη επισημαίνεται και από την εισαγωγή: «…η βιολογία είναι μια ιστορική επιστήμη. Στην παρούσα κατάσταση των οργανισμών, στη σημερινή μορφή και στη λειτουργία τους ενυπάρχουν τα εξελικτικά επιτεύγματα και οι περιορισμοί του παρελθόντος. Ετσι λοιπόν η σημερινή κατάσταση δεν μπορεί να ερμηνευτεί παρά μόνο ως συνέχεια των προσαρμοστικών λύσεων που επιλέχθηκαν στη μακρά εξελικτική πορεία, από τον απώτατο κοινό πρόγονο ως την τεράστια βιοποικιλότητα των ημερών μας».

Η εξελικτική θεώρηση της ζωής διατρέχει όλο το πόνημα του Γιάννη Μανέτα, το οποίο χωρίζεται σε τρία μέρη, όπως προϊδεάζει και ο τίτλος του: στο πρώτο δίνεται ο ορισμός της ζωής (ναι, δεν είναι καθόλου προφανής και ο τρόπος ορισμού της έχει συνέπειες…) και περιγράφονται οι συντεταγμένες για την ύπαρξή της, στο δεύτερο δίνονται με ιστορική σειρά τα μεγαλύτερα γεγονότα στην πορεία της ζωής πάνω στη Γη και στο τρίτο εξετάζονται οι προϋποθέσεις για την ύπαρξη ζωής εκτός του πλανήτη μας. Οπως δε και στην περίπτωση του πρώτου βιβλίου του συγγραφέα, ακολουθείται και εδώ η ίδια δομή: σε κάθε ενότητα, εκτός από τον τίτλο και τους μεσότιτλους, βρίσκει κανείς στα περιθώρια των σελίδων μικρές επισημάνσεις οι οποίες αποτελούν το ζουμί των όσων πραγματεύονται εκτενέστερα στην κάθε σελίδα.

Παραδείγματος χάριν, στο πλάι των σελίδων 69-75, όπου εξηγούνται θεμελιώδεις αλήθειες της βιολογίας, διαβάζουμε: «Ενας οργανισμός άριστα προσαρμοσμένος για τον συγκεκριμένο χώρο και χρόνο, αλλά χωρίς δυνατότητα εξελικτικής αλλαγής, θα ευδοκιμούσε στο ένθα και στο νυν, αλλά θα ήταν καταδικασμένος στο αλλού και στο αεί. Η ζωή χωρίς εξέλιξη είναι καταδικασμένη. Ο άνθρωπος παράγει άνθρωπο γιατί η αντιγραφή του αναπτυξιακού και πληροφοριακού προγράμματος (DNA) προστατεύεται από λάθη, ωστόσο τα άτομα των πληθυσμών δεν είναι όμοια, πράγμα που υποδεικνύει κάποια ανεκτά όρια σφάλματος στην αντιγραφή και τρόπους ανάμειξης των χαρακτήρων. Το τρέχον περιβάλλον (φυσική επιλογή) επιλέγει τους πιο επιτυχημένους συνδυασμούς χαρακτήρων, οι οποίοι στον βαθμό που είναι κληρονομήσιμοι, παγιώνονται στις επόμενες γενιές. Οι επιτυχημένοι χαρακτήρες δεν είναι πάντα οι επιθετικότεροι και οι πιο ανταγωνιστικοί. Στα κοινωνικά ζώα, όπως ο άνθρωπος, η αλληλεγγύη και ο αλτρουισμός είναι επίσης επιλέξιμα. Ωστόσο, οι χαρακτήρες που δεν ευνοούνται από τη φυσική επιλογή δεν εξαφανίζονται, αλλά συνήθως παραμένουν σε λήθαργο και εφεδρεία, ενώ πολλές φορές ξεφεύγουν και λάθη κατά την αντιγραφή, που λειτουργούν ως εν δυνάμει καινοτομίες».

Τόσο σύντομα και τόσο επί της ουσίας! Τα παραπάνω ψήγματα αρκούν, ελπίζω, για να φανεί ότι όλοι εμείς που δεν ευτυχήσαμε να μαθητεύσουμε κοντά στον Γιάννη Μανέτα έχουμε τώρα την τέλεια ευκαιρία να γίνουμε μαθητές του έστω και εξ αποστάσεως. Αφήστε το βιβλίο, το οποίο είναι γραμμένο για όλους και όχι μόνο για τους ειδικούς, να σας παρασύρει. Διεισδύοντας με τη βοήθειά του στα μυστικά του ζην, θα βαδίσετε σταθερά προς το ευ ζην.