Πολλές αβεβαιότητες περιβάλλουν το πρόσωπο του Λυκούργου, του νομοθέτη της αρχαίας Σπάρτης και θεωρούμενου ιδρυτή του ιδιότυπου πολιτικοκοινωνικού καθεστώτος της. Αβέβαιο είναι το πότε ακριβώς έζησε και έδρασε. Οι χρονολογίες που αναφέρονται ξεκινούν από το 1100 π.X. και φτάνουν ως το 600 π.X. Αβέβαιη είναι και η γενεαλογία του καθώς και άλλες σημαντικές πλευρές της ζωής και του έργου του. Αβέβαιο είναι ακόμη και το αν υπήρξε πραγματικά, δεδομένου ότι στη Σπάρτη και σε άλλα μέρη της Πελοποννήσου λατρευόταν θεός με το όνομα Λυκούργος.
Τις αβεβαιότητες αυτές τις επισημαίνει και ο Πλούταρχος, ο οποίος στις αρχές του 2ου αιώνα μ.X. συνέγραψε την πληρέστερη σωζόμενη βιογραφία του Λυκούργου, κείμενο που συγκεντρώνει πληροφορίες και από πολλές άλλες αρχαίες πηγές και που αρχίζει χαρακτηριστικά ως εξής: «Για τον Λυκούργο τον νομοθέτη γενικά δεν μπορούμε να πούμε τίποτε το αναμφισβήτητο».
Κατά τη βιογραφία του Πλουτάρχου, ο Λυκούργος ήταν γιος του βασιλιά Ευνόμου, ο οποίος έχασε τη ζωή του εξαιτίας της ανομίας και της αταξίας που επικρατούσαν τότε στη Σπάρτη: επιχείρησε να χωρίσει συμπλεκόμενους πολίτες και τον κάρφωσαν με ένα χασαπομάχαιρο. Τον διαδέχθηκε ο Πολυδέκτης, πρεσβύτερος αδελφός του Λυκούργου. Πέθανε όμως και αυτός, και ο θρόνος πέρασε στον Λυκούργο. Τότε ο Λυκούργος πληροφορήθηκε ότι η χήρα του αδελφού του περίμενε παιδί. Εσπευσε να διακηρύξει ότι αν το παιδί που θα γεννιόταν ήταν αγόρι, ο θρόνος τού ανήκε, και ο ίδιος θα περιοριζόταν στα καθήκοντα του επιτρόπου του ανήλικου βασιλιά.
Τα σχέδια της χήρας
H χήρα όμως είχε άλλα σχέδια. Πρότεινε στον Λυκούργο να ξεφορτωθεί η ίδια το παιδί προτού γεννηθεί, να παντρευτούν και αυτός να εξακολουθήσει να είναι βασιλιάς. Ο Λυκούργος ένιωσε απέχθεια για την απαίσια νύφη του, αλλά συνέλαβε και αυτός το δικό του σχέδιο. Προσποιήθηκε ότι δέχεται την πρόταση της χήρας, αλλά τη συμβούλευσε να μη θέσει σε κίνδυνο τη ζωή της παίρνοντας φάρμακα για να «ρίξει» το παιδί, μόνο να το αφήσει να γεννηθεί και μετά θα ανελάμβανε αυτός να το εξαφανίσει.
Οταν το παιδί γεννήθηκε (ήταν φυσικά αγόρι), ο Λυκούργος, για να το προστατέψει, το απομάκρυνε αμέσως από την επικίνδυνη μητέρα του και του έδωσε το όνομα Χαρίλαος, δηλαδή χαρά του λαού. Αρχισαν όμως δολοπλοκίες και διαβολές από το περιβάλλον της προδομένης βασιλομήτορος, και ο Λυκούργος, προσβεβλημένος αλλά και φοβούμενος για τον εαυτό του, αποφάσισε να φύγει από τη Σπάρτη για μεγάλη περιοδεία.
Τα ταξίδια του έφεραν τον Λυκούργο στην Κρήτη, στην Ιωνία, στην Ινδία, στην Αίγυπτο, στη Λιβύη, ίσως ακόμη και στην Ισπανία. Ο Λυκούργος μελέτησε τους νόμους και τον τρόπο ζωής των ανθρώπων σε αυτούς τους τόπους και διαμόρφωσε το δικό του σύστημα. Υστερα από χρόνια επέστρεψε στη Σπάρτη για να το εφαρμόσει, αφού προηγουμένως επισκέφθηκε το Μαντείο των Δελφών για να λάβει τη θεϊκή συγκατάθεση.
H αποδοχή του πολιτεύματος του Λυκούργου από τους Σπαρτιάτες δεν υπήρξε απρόσκοπτη. Λόγω των μέτρων λιτότητας που επέβαλε και του πνεύματος ισότητας που το χαρακτήριζε, οι πλούσιοι αντέδρασαν βίαια σε αυτό, έφτασαν μάλιστα να πάρουν με τις πέτρες τον εισηγητή του, ο οποίος έφυγε τρέχοντας από την αγορά για να γλιτώσει, αν και κατά τη συμπλοκή έχασε το ένα του μάτι.
Τελικά οι νόμοι του Λυκούργου επιβλήθηκαν στη Σπάρτη, αν και δεν καταγράφηκαν. Ο Λυκούργος όρκισε τους Σπαρτιάτες ότι δεν θα τους αλλάξουν ώσπου να επιστρέψει και κατόπιν έφυγε για τους Δελφούς. Εκεί, θεωρώντας ότι είχε πλέον ζήσει αρκετά, έπαψε να τρώει, ώσπου πέθανε από ασιτία. Δεν επέστρεψε λοιπόν στη Σπάρτη και έτσι οι Σπαρτιάτες, πιστοί στον όρκο τους, δεν άλλαξαν το πολίτευμά του.
Παραβίαση δικαιωμάτων
H αποδιδόμενη στον Λυκούργο νομοθεσία ρύθμιζε όλους τους τομείς και τις εκδηλώσεις όχι μόνο του δημόσιου βίου αλλά και του ιδιωτικού. Κατά τούτο, με τα σημερινά κριτήρια, πολλές από τις προβλέψεις της αποτελούν κατάφωρη παραβίαση των ατομικών δικαιωμάτων.
Στο κυβερνητικό επίπεδο, ο Λυκούργος δημιούργησε δύο όργανα: τη Γερουσία, αποτελούμενη από 28 γέροντες και από τους δύο βασιλείς, και την Απέλλα, είδος εκκλησίας του δήμου, η οποία όμως δεν είχε δικαίωμα να συζητεί τις προτάσεις της Γερουσίας και των βασιλέων ούτε να ψηφίζει επ’ αυτών, αλλά μόνο να τις εγκρίνει ή να τις απορρίπτει (η αρχή των Εφόρων καθιερώθηκε πολύ αργότερα). Στον τομέα της οικονομίας, έγινε αναδασμός της γης σε ίσους και μόνιμους κλήρους, απαγορεύθηκε η κοπή χρυσών και αργυρών νομισμάτων και επιτρέπονταν μόνο τα σιδερένια, που ήταν βαριά, άρα δύσχρηστα, και μικρής αξίας. Απαγορεύθηκαν ακόμη διάφορα άχρηστα επαγγέλματα, και δεν πατούσαν πια το πόδι τους στη Σπάρτη δάσκαλοι ρητορικής, μάντεις, κοσμηματοπώλες ούτε κορίτσια του πληρωμένου έρωτα.
Καθεστώς άκρατου προστατευτισμού επιβλήθηκε εκ των πραγμάτων, αφού με το ευτελές και ασήκωτο σιδερένιο νόμισμα, το «καταγελώμενον» από τους άλλους Ελληνες, ήταν αδύνατη η εισαγωγή ξένων προϊόντων.
Ως προς την εκπαίδευση, τα παιδιά δεν μάθαιναν πολλά γράμματα, μόνο τα στοιχειώδη. Κατά τα άλλα, η εκπαίδευσή τους αποσκοπούσε να τα μάθει να υπακούουν στις διαταγές, να αντέχουν στις κακουχίες και να νικούν στη μάχη. Οσο μεγάλωναν, τόσο εντατικότερη γινόταν η σωματική άσκηση. Κυκλοφορούσαν ξυπόλυτα και έπαιζαν γυμνά, αλλά το είχαν καύχημά τους να μπορούν να κλέβουν χωρίς να τα παίρνουν είδηση. Κοιμούνταν όλα μαζί, σε στρώματα από καλάμια, και αργότερα τους έδιναν μόνο ένα ρούχο τον χρόνο. Οταν γίνονταν δώδεκα χρόνων, τους έδιναν και εραστή.
Ο ιδιωτικός βίος
Στον τομέα του ιδιωτικού βίου τα πράγματα ήταν ακόμη πιο στενόχωρα. Οι πολίτες δεν είχαν πλέον δικαίωμα να γευματίζουν στα σπίτια τους μόνοι τους ή με τις οικογένειές τους, αλλά υποχρεώνονταν να συντρώγουν καθ’ ομάδες στα λεγόμενα φειδίτια, δηλαδή συσσίτια. Δεν είχαν επίσης δικαίωμα κατά την κατασκευή των σπιτιών τους να χρησιμοποιούν άλλα εργαλεία εκτός από τσεκούρι και πριόνι, έτσι ώστε να ανεγείρονται μόνο χαμόσπιτα και να αποθαρρύνεται η πολυτέλεια.
Οι γάμοι γίνονταν με αρπαγή των γυναικών και οι νεόνυμφοι συναντιόνταν νύχτα, στα σκοτεινά, και συνευρίσκονταν με μοναδικό σκοπό την τεκνοποίηση. Τα νεογνά αφήνονταν να ζήσουν μόνο αν φαίνονταν υγιή και στιβαρά. Τα καχεκτικά ρίχνονταν σε παρακείμενο βάραθρο του Ταϋγέτου. Για να προετοιμάζονται να αντέξουν τους πόνους της γέννας, τα κορίτσια γυμνάζονταν σε αγωνίσματα δρόμου, πάλη, δισκοβολία, ακόντιο.
Ισότητα και καταπίεση
Οι ιστορικοί, αρχαίοι και νεότεροι, δεν αποδίδουν όλοι στον Λυκούργο το ίδιο ποσοστό από τους νόμους που η παράδοση έχει στεγάσει υπό το όνομά του. Μερικοί ιστορικοί πιστεύουν ότι άλλοι νόμοι είναι προγενέστεροι και άλλοι μεταγενέστεροι του Λυκούργου, ενώ ορισμένοι από αυτούς ουδέποτε ίσχυσαν στη Σπάρτη. Εχει διαπιστωθεί επίσης η άποψη ότι οι θεσμοί που αποδίδονται στο μυθικό πρόσωπο του Λυκούργου αντικατοπτρίζουν σταθμούς στη μακροχρόνια εξέλιξη της σπαρτιατικής κοινωνίας από την αρχέγονη κοινοτική οργάνωση στην ανάδυση του κράτους. Λίγοι όμως είναι οι ιστορικοί που δεν παραδέχονται ότι το σύστημα που φέρει το όνομα του Λυκούργου, αυτό το παράξενο μείγμα ισότητας και καταπίεσης, είναι ο κυριότερος παράγοντας που επέτρεψε στη Σπάρτη να μεγαλουργήσει και να προκαλεί τον θαυμασμό των αιώνων που ακολούθησαν.
KEIMENA: ΙΩΑΝΝΑ ΖΟΥΛΑ
