Βρετανική κυριαρχία στα στελέχη του SARS-CoV-2 παγκοσμίως

Ο βασιλιάς είναι… Βρετανός σε ό,τι αφορά τα στελέχη του νέου κορωνοϊού που έχουν μέχρι στιγμής κάνει την εμφάνισή τους παγκοσμίως. Αυτό δείχνει μια νέα μελέτη ερευνητών της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ), η οποία «ακτινογραφεί» τον αγώνα επικράτησης μεταξύ του βρετανικού στελέχους B.1.1.7 και του νοτιοαφρικανικού στελέχους B.1.354 του SARS-CoV-2, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι σε όλες τις χώρες όπου τα δύο στελέχη συνυπάρχουν το βρετανικό στέλεχος δεν χάνει τον θρόνο του, παρά τις ισχυρές πιέσεις που δέχεται από τον επίδοξο νοτιοαφρικανό μνηστήρα. Το εύρημα αυτό είναι ιδιαίτερης σημασίας σχετικά με τους φόβους για την αποτελεσματικότητα των εμβολίων αλλά και των θεραπειών ενάντια στον ιό και φαίνεται να αποτελεί καλό νέο. Και αυτό διότι καθώς το νοτιοαφρικανικό στέλεχος δείχνει μεγαλύτερη δυναμική ανοσολογικής διαφυγής, το γεγονός ότι δεν έχει (τουλάχιστον ως τώρα) καταφέρει να… πάρει κεφάλι από το βρετανικό, το οποίο με βάση όλα τα τελευταία στοιχεία καλύπτεται από τα εμβόλια, δίνει βάσιμες ελπίδες ότι τα εμβόλια θα λειτουργήσουν επαρκώς ώστε να οδηγήσουν την ανθρωπότητα προς την πόρτα της ελευθερίας από τον κορωνο-εφιάλτη. Οι ερευνητές τονίζουν ωστόσο ότι δεν πρέπει να εφησυχάζουμε με τα αισιόδοξα αυτά αποτελέσματα, αφού, όπως όλοι έχουμε πλέον καταλάβει καλά, η πανδημία που βιώνουμε είναι μια δυναμική κατάσταση, στο πλαίσιο της οποίας διεξάγεται καθημερινά μια άλλη «μάχη επιβίωσης μέχρις εσχάτων» ανάμεσα στον νέο κορωνοϊό και στον ξενιστή, δηλαδή τον άνθρωπο. Ο ιός βρίσκει καινούργιους δρόμους μέσω νέων μεταλλάξεων για να καταφέρει να επιβιώσει και ο καθένας από εμάς είναι υπεύθυνος με τη συμπεριφορά του να φροντίσει να τον οδηγήσει σε αδιέξοδο.

«Αγώνας» εξάπλωσης

και επιβίωσης

Η νέα μελέτη που δημοσιεύτηκε στην επιθεώρηση «Life» στα τέλη του περασμένου μήνα βασίστηκε στην ανάλυση δεδομένων σχετικά με τις αλληλουχίες του SARS-CoV-2, οι οποίες δημοσιεύονται στη βάση δεδομένων GISAID – μια βάση γενετικών δεδομένων που από τις 10 Ιανουαρίου του 2020, οπότε και καταχωρίστηκε η πρώτη ολοκληρωμένη γενετική αλληλουχία του νέου κορωνοϊού, αποτελεί πολύτιμη πηγή για τους ερευνητές ανά τον κόσμο, έχοντας ήδη συμβάλει στην ταχύτερη απόκριση ενάντια στον ιό. Η GISAID διευκολύνει τη γενετική επιδημιολογία και την επιτήρηση της πανδημίας σε πραγματικό χρόνο, αναρτώντας εγκαίρως τις γενετικές αλληλουχίες των νέων στελεχών του SARS-CoV-2 τα οποία εμφανίζονται σε ολόκληρο τον πλανήτη.

Στο πλαίσιο της ελληνικής μελέτης, επελέγησαν για «χαρτογράφηση» της διεθνούς παρουσίας τους το βρετανικό και το νοτιοαφρικανικό στέλεχος του ιού, καθώς, όπως αναφέρεται στη δημοσίευση, αποτελούν τα δύο στελέχη που προκαλούν ανησυχία (Variants Of Concern, VOCs) με τη μεγαλύτερη διασπορά παγκοσμίως. Περιελήφθησαν συγκεκριμένα 33 χώρες στις οποίες έχει καταγραφεί η κυκλοφορία τόσο του στελέχους B.1.1.7 όσο και του B.1.354 (σημειώνεται ότι οι ερευνητές ανέλυσαν δεδομένα για χώρες που είχαν καταστήσει διαθέσιμες στη βάση δεδομένων GISAID τουλάχιστον 50 αλληλουχίες του SARS-CoV-2 εκάστη). Μάλιστα, με βάση αυτό το δεδομένο, στην ανάλυση δεν περιελήφθη η Ελλάδα, αφού, όπως εξηγεί στο ΒΗΜΑ-Science ο κύριος συγγραφέας της μελέτης, αναπληρωτής καθηγητής Επιδημιολογίας και Προληπτικής Ιατρικής στο Εργαστήριο Υγιεινής, Επιδημιολογίας και Ιατρικής Στατιστικής της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ και μέλος της Επιτροπής Εμπειρογνωμόνων για τον νέο κορωνοϊό κ. Δημήτριος Παρασκευής, «δεν υπήρχαν από τη χώρα μας δημοσιευμένες αλληλουχίες ιικών γονιδιωμάτων των ομάδων ενδιαφέροντος του SARS-CoV-2 ως τη στιγμή της επικαιροποιημένης ανάλυσης που διεξαγάγαμε στα μέσα Απριλίου».

Γενικευμένη

υπεροχή

Τι προέκυψε όμως από τη μελέτη στην οποία συμμετείχαν επίσης ο καθηγητής και επικεφαλής της Επιτροπής Εμπειρογνωμόνων για τον SARS-CoV-2 κ. Σωτήριος Τσιόδρας και άλλα μέλη της Ιατρικής Σχολής Αθηνών του ΕΚΠΑ και συνεργάτες από άλλους φορείς; Στη συντριπτική πλειονότητα των χωρών (31 από τις 33) τα ποσοστά κρουσμάτων εξαιτίας του βρετανικού στελέχους ήταν μεγαλύτερα από εκείνα του νοτιοαφρικανικού στελέχους. Μόνη εξαίρεση σε αυτό το… βρετανικό μοτίβο αποτελούσαν η Νότια Αφρική και η Μαγιότ, μια υπερπόντια νησιωτική περιοχή της Γαλλίας που βρίσκεται στον Ινδικό Ωκεανό, στα δυτικά της Μαδαγασκάρης. Η Νότια Αφρική ήταν το μέρος όπου πρωτοεντοπίστηκε το στέλεχος Β.1.351 (εξ ου και το όνομά του), προκαλώντας μάλιστα «έκρηξη» κρουσμάτων στις αρχές Δεκεμβρίου του 2020. Χώρες στις οποίες και τα δύο στελέχη ανιχνεύθηκαν σε υψηλά ποσοστά ήταν η Νέα Ζηλανδία, η Αυστρία, η Σιγκαπούρη και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα – ωστόσο σε όλες αυτές τις περιπτώσεις το νοτιοαφρικανικό στέλεχος δεν κατάφερε να επικρατήσει του βρετανικού. Σχετικά με τη χώρα μας, παρότι, όπως προαναφέρθηκε, δεν συμπεριελήφθη στη μελέτη, ο κ. Παρασκευής σημειώνει ότι «τα στοιχεία και οι επιδημιολογικές αναφορές δείχνουν ότι η ελληνική εικόνα είναι αντίστοιχη με εκείνη που προέκυψε από τη μελέτη μας για τις δεκάδες χώρες που βάλαμε στο «μικροσκόπιο»». Οι ερευνητές ανακάλυψαν επίσης ότι το βρετανικό στέλεχος εισήχθη στον πληθυσμό της Ευρώπης, της Ασίας και της Αμερικής πριν από το νοτιοαφρικανικό και, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις τους, κυριάρχησε εξαιτίας της μεγαλύτερης μεταδοτικότητάς του.

Καλά σημάδια,

υπό προϋποθέσεις

Τι μπορεί να σημαίνουν αυτά τα αποτελέσματα και γιατί μας αφορούν αφού έχουν να κάνουν με άλλες χώρες, θα αναρωτιέστε και ευλόγως. Κατ’ αρχάς η κορωνο-πανδημία μάς απέδειξε περίτρανα ότι στο μεγάλο παγκοσμιοποιημένο χωριό που είναι ο πλανήτης μας μια επιδημία στην άλλη άκρη του κόσμου σήμερα μπορεί να γίνει δική μας αύριο (θυμηθείτε πώς νομίζαμε στις αρχές του 2020 ότι ο νέος κορωνοϊός αποτελεί μια πολύ μακρινή κινεζική υπόθεση και τι τελικώς συνέβη). Κατά δεύτερον, τα ευρήματα αυτά μας μεταφέρουν ένα θετικό νέο, εξηγεί ο κ. Παρασκευής. «Καθώς το στέλεχος Β.1.351 της Νότιας Αφρικής είναι πιθανώς πιο ανθεκτικό σε διαφορετικά μονοκλωνικά αντισώματα, καθώς και στις θεραπείες πλάσματος αλλά και στα εμβόλια, είναι σημαντικό το γεγονός ότι, όπως δείξαμε, δεν επικρατεί στον πληθυσμό όταν κυκλοφορεί στην ίδια περιοχή και το βρετανικό στέλεχος, το οποίο, σύμφωνα με όλα τα στοιχεία, καλύπτεται από τα εμβόλια. Το νοτιοαφρικανικό στέλεχος μας ανησυχεί ιδιαίτερα εξαιτίας μιας μετάλλαξης στη θέση Ε484 που του χαρίζει χαρακτηριστικά διαφυγής από τα εμβόλια».

Ωστόσο η αισιόδοξη αυτή εικόνα μπορεί γρήγορα να αλλάξει, προειδοποιεί ο καθηγητής και συνιστά συνεχή εγρήγορση: «Το εξελικτικό πλεονέκτημα που σχετίζεται με αυξημένη πιθανότητα επικράτησης ενός στελέχους του ιού αποτελεί κάθε φορά μια δυναμική διαδικασία που εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως τα επίπεδα υπάρχουσας ανοσίας, τα χαρακτηριστικά των κυκλοφορούντων στελεχών έναντι των οποίων αναπτύχθηκε η ανοσία, οι κλιματικές συνθήκες, η ταχύτητα των προγραμμάτων εμβολιασμού, η συμμόρφωση με τα μέτρα προστασίας της δημόσιας υγείας αλλά και ο ρυθμός της μετάλλαξης του ιού και η ικανότητά του να ανασυνδυάζεται. Ετσι δεν μπορούμε να αποκλείσουμε τον μελλοντικό κίνδυνο το νοτιοαφρικανικό στέλεχος Β.1.351 να προκαλέσει επιδημίες, καθώς διαθέτει την ικανότητα να διαφεύγει της ανοσίας που έχει αναπτυχθεί σε άλλα στελέχη του ιού, αλλά και των θεραπειών και εμβολίων. Ενα τέτοιο σενάριο θα μείωνε την αποτελεσματικότητα των εμβολίων και θα απαιτούσε την ανάπτυξη νέων εκδόσεών τους».

Κατά τον κ. Παρασκευή, το μήνυμα που πρέπει όλοι να λάβουμε είναι ότι «προς το παρόν το βρετανικό στέλεχος διαθέτει πλεονέκτημα ως προς τη μεταδοτικότητα σε σύγκριση με το νοτιοαφρικανικό και αυτό μπορεί να μας προστατεύσει από την παγκόσμια διασπορά ενός πιο επικίνδυνου στελέχους. Επειδή όμως ο SARS-CoV-2 συνεχίζει να μεταλλάσσεται για να επιβιώσει και επειδή οι μεταλλάξεις αυτές δημιουργούνται όσο ο ιός πολλαπλασιάζεται – όσο περισσότερες μεταδόσεις τόσο περισσότερες μεταλλάξεις -, είναι άκρως σημαντικό να αυξηθούν οι εμβολιασμοί που θα περιορίσουν τις μεταδόσεις και κατ’ επέκταση τις μεταλλάξεις του ιού». Βέβαια, λόγω της μεγάλης πίεσης που ασκεί ο εμβολιασμός στον ιό, πρέπει να αναμένουμε την ανάπτυξη περισσότερων στελεχών διαφυγής από τα εμβόλια, επισημαίνει ο καθηγητής, καταλήγοντας ωστόσο ότι «παρά την πραγματικά πιθανή ανάπτυξη στελεχών διαφυγής, ο ταχύς και μαζικός εμβολιασμός θα βοηθήσει στο να περιοριστεί τελικώς η πανδημία. Και όταν λέμε μαζικός, το εννοούμε για κάθε γωνιά της Γης. Είναι υψίστης σημασίας να εμβολιαστεί τόσο ο ανεπτυγμένος όσο και ο αναπτυσσόμενος κόσμος». Διότι, μην ξεχνάμε, είμαστε αυτό το παγκοσμιοποιημένο χωριό στο οποίο ένα… φτέρνισμα στην Κίνα πριν από ενάμιση χρόνο οδήγησε στη μεγαλύτερη πανδημία του αιώνα.

Η νιγηριανή μετάλλαξη που βαφτίστηκε «αθηναϊκή»

Τις τελευταίες ημέρες πολύς λόγος έχει γίνει για ένα στέλεχος του νέου κορωνοϊού με υποτιθέμενη αθηναϊκή καταγωγή. Ωστόσο η αλήθεια είναι ότι η «σκούφια» του στελέχους B.1.1.318, περί ου ο λόγος, κρατά από τη Νιγηρία και το Τόγκο της Δυτικής Αφρικής, όπως αναφέρει στο ΒΗΜΑ-Science o κ. Δημήτριος Θάνος, ακαδημαϊκός και πρόεδρος του Επιστημονικού Συμβουλίου του Ιδρύματος Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών (ΙΙΒΕΑΑ), το οποίο αποτελεί κύριο κέντρο αλληλούχησης ιικών γονιδιωμάτων που προέρχονται από θετικά κρούσματα του SARS-CoV-2.

Το συγκεκριμένο στέλεχος πρωτοεντοπίστηκε στις 15 Φεβρουαρίου και μέχρι την περασμένη Τρίτη, οπότε και γράφονταν αυτές οι γραμμές, καταγράφονταν στη χώρα μας 1.056 κρούσματά του, εκ των οποίων 980 στην Αττική, 23 στη Στερεά Ελλάδα, 23 στη Δυτική Ελλάδα, 10 στην Κρήτη, 8 στην Πελοπόννησο, 6 στην Ηπειρο, 3 στη Θεσσαλία, 2 στην Κέρκυρα και 1 στην Ανδρο. «Ιδιαιτέρως αυξημένη μετάδοσή του παρατηρείται στον Κεντρικό Τομέα Αθηνών και είναι χαρακτηριστικό ότι τις τελευταίες δύο εβδομάδες στην Αττική το 30% των νέων κρουσμάτων αφορά το στέλεχος B.1.1.318 – το υπόλοιπο 70% αφορά το βρετανικό στέλεχος του ιού», επισημαίνει ο κ. Θάνος και προσθέτει ότι «το ανησυχητικό στοιχείο σχετικά με το συγκεκριμένο στέλεχος είναι ότι φέρει τη μετάλλαξη Ε484 στην πρωτεΐνη-ακίδα, την οποία φέρουν επίσης το ινδικό, το νοτιοαφρικανικό και το βραζιλιάνικο στέλεχος του ιού, που συνδέεται με κάποιου τύπου ανοσολογική διαφυγή. Ισως το στέλεχος αυτό έχει την ικανότητα να ξεφεύγει ως έναν βαθμό από τα εξουδετερωτικά αντισώματα, πιθανώς και μετά τον εμβολιασμό».

Δυναμικά χαρακτηριστικά

Με βάση την επιδημιολογική ανάλυση του ΕΟΔΥ, περίπου τα μισά από τα καταγεγραμμένα κρούσματα του στελέχους B.1.1.318 αφορούν άτομα από τη Δυτική Αφρική που διαβιούν στην Αττική. «Και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Γαλλία και το Βέλγιο, έχει εντοπιστεί το στέλεχος αυτό σε μεγάλες κοινότητες Δυτικοαφρικανών και Κεντροαφρικανών» λέει ο κ. Θάνος. Είναι πάντως χαρακτηριστικό ότι όσα κρούσματα του συγκεκριμένου στελέχους καταγράφονται αριθμητικά αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα, τόσα συνολικά καταγράφονται σε όλον τον υπόλοιπο κόσμο, τονίζει ο πρόεδρος του Επιστημονικού Συμβουλίου του ΙΙΒΕΑΑ. «Εξαιτίας της δυναμικής που δείχνει το στέλεχος αυτό στη χώρα μας, έχουμε ξεκινήσει τόσο μελέτη της επιδημιολογικής κατάστασης όσο και μελέτη με βάση μοντέλα για να καταγράψουμε τον ρυθμό διασποράς του στελέχους και τα πιθανά συγκριτικά πλεονεκτήματά του σε σχέση με το κυρίαρχο βρετανικό στέλεχος».

Η δυναμική του στελέχους αυτού μένει να αποδειχθεί, όπως προκύπτει και από σχετική ενημέρωση του ΕΚΠΑ για το θέμα, την οποία υπογράφουν ο επίκουρος καθηγητής της Ιατρικής Σχολής κ. Γκίκας Μαγιορκίνης και ο καθηγητής της Ιατρικής Σχολής και πρύτανης του ΕΚΠΑ κ. Αθανάσιος Δημόπουλος. Οι καθηγητές σημειώνουν ότι «το στέλεχος Β.1.1.318 αποτελεί το δεύτερο σε συχνότητα στέλεχος που απομονώνεται στην ελληνική επικράτεια τους τελευταίους μήνες. Το στέλεχος απομονώθηκε για πρώτη φορά στη Νιγηρία, αλλά ήδη απομονώνεται σε πλήθος άλλων χωρών σύμφωνα με την πλατφόρμα GISAID, όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, το Βέλγιο, η Αυστρία, η Γερμανία, η Σουηδία, η Φινλανδία, η Γαλλία, το Λουξεμβούργο, η Ελβετία, η Σλοβενία, οι ΗΠΑ, ο Καναδάς, η Αυστραλία, η Ιαπωνία, η Σιγκαπούρη, το Μπαγκλαντές, η Αργεντινή, η Γκάμπια, η Γκαμπόν και η Τουρκία. Ως εκ τούτου δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι το συγκεκριμένο στέλεχος έχει ελληνική προέλευση ή κάποια ελληνική ιδιαιτερότητα για την οποία μπορεί να ονοματιστεί με αυτόν τον τρόπο. Σχετικά με τις ιδιότητες του στελέχους, προς το παρόν δεν υπάρχουν σαφή στοιχεία για τη μεταδοτικότητα, την ανοσολογική διαφυγή ή την παθογένειά του και για αυτό δεν έχει θεωρηθεί μέχρι στιγμής ως στέλεχος που προκαλεί ανησυχία (Variant of Concern)».

Το γεγονός πως το νιγηριανό στέλεχος, παρότι φέρει τη μετάλλαξη ανοσολογικής διαφυγής Ε484, δεν συναγωνίζεται το βρετανικό σε επικράτηση στην Αττική, επισημαίνει από την πλευρά του ο αναπληρωτής καθηγητής Επιδημιολογίας και Προληπτικής Ιατρικής του ΕΚΠΑ κ. Δημήτριος Παρασκευής. Οπως σημειώνει, «πιθανότατα το B.1.1.318 αφορά ευάλωτους πληθυσμούς στο κέντρο της Αθήνας και η παρουσία του εμφανίζει συνεκτικότητα σε συγκεκριμένες περιοχές λόγω των επαφών που διατηρούν οι πληθυσμοί αυτοί μεταξύ τους».

Ταχεία «σύλληψη»

Σε κάθε περίπτωση, σύμφωνα με τον κ. Θάνο, η συνεχής και αναπόφευκτη ανάδυση νέων στελεχών του ιού αποδεικνύει περίτρανα τη σημασία της γονιδιωματικής επιτήρησης σε πραγματικό χρόνο, ώστε να «συλλαμβάνονται» εγκαίρως τα νέα στελέχη που κυκλοφορούν στον πληθυσμό και μέσω των κατάλληλων μέτρων να περιορίζονται πριν διασπαρούν περαιτέρω. «Είναι σημαντικό να μη μεσολαβεί πάνω από μία εβδομάδα από τη στιγμή της διάγνωσης ενός θετικού κρούσματος ως την ολοκλήρωση της ανάλυσης του ιικού γονιδιώματος του δείγματος από αυτό το κρούσμα – στο ΙΙΒΕΑΑ η γονιδιωματική ανάλυση επιτυγχάνεται σε τέσσερις ημέρες. Με τον τρόπο αυτόν καταφέραμε να περιορίσουμε στη χώρα μας πριν διασπαρούν τόσο το ινδικό όσο και το νοτιοαφρικανικό στέλεχος του ιού. Η γονιδιωματική επιτήρηση μάλιστα θα ενταθεί την τουριστική περίοδο που μόλις ξεκίνησε με συμφωνία που έχουμε κάνει με την Περιφέρεια Αττικής και την Περιφέρεια Πελοποννήσου, με στόχο να αναλύουμε σύντομα 2.000-2.100 δείγματα την εβδομάδα – σήμερα αναλύουμε 1.200 δείγματα εβδομαδιαίως».