Ο θεμελιωτής της αμερικανικής ποίησης

«Μετά τούτο δε μετέβην εις του Γενικού Εισαγγελέως, ως ενός των επισημοτάτην θέσιν κατεχόντων, και ίνα παρ’ αυτού ακούσω περί του Δικαστικού τού Κράτους οργανισμού. Και αυτόν μεν δεν επέτυχον, εύρον δ’ ένα των υπαλλήλων του, τον παράδοξον γέροντα Whitman, όστις αυτόν έξοχον ποιητήν μάλλον ή δικαστικόν λειτουργόν εκλαμβάνων, ήκιστα μεν ειργάζετο εν τω γραφείω του, έγραφε δε και εξέδιδε ποιήσεις, ων συλλογήν προσέφερε και εις εμέ, και αίτινες μοι εφάνησαν, και ως προ της έννοιαν, σχεδόν παραφρονούσης μούσης τερατολογήματα».

Η συνάντηση πραγματοποιήθηκε στις 13 Ιουνίου 1867. Ο Ελληνας ήταν ο ποιητής, διάσημος στην εποχή του, Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, πρώτος πρεσβευτής της χώρας μας στις ΗΠΑ. Τα παραπάνω περιλαμβάνονται στον τρίτο τόμο των απομνημονευμάτων του. Και βέβαια το βιβλίο των ποιήσεων που του χάρισε ο Γουίτμαν και το χαρακτηρίζει «παραφρονούσης μούσης τερατολογήματα» ήταν κατά πάσα πιθανότητα η τέταρτη έκδοση ενός καταστατικού έργου της αμερικανικής – αλλά και της παγκόσμιας – ποίησης: των Φύλλων Χλόης.

«Σαρκικός» και γήινος

Ο Γουίτμαν δεν καθιερώθηκε αμέσως ως μεγάλος ποιητής στον Νέο Κόσμο. Για την πουριτανική Αμερική ήταν πολύ «σαρκικός» και πολύ γήινος. Στην Ευρώπη του 19ου αιώνα ο αμερικανός ποιητής που έκανε τεράστια αίσθηση (χάρις στον Μποντλέρ) δεν ήταν ο Γουίτμαν αλλά ο Εντγκαρ Αλαν Πόου. Τον επόμενο αιώνα η αμηχανία των μοντερνιστών (στα όρια της αντιπαλότητας) απέναντι στο έργο του υπήρξε εμφανέστατη και χαρακτηριστικό είναι το δηλητηριώδες σχόλιο του Τ.Σ. Ελιοτ που χαρακτήρισε τον Γουίτμαν «μεγάλο πεζογράφο». Αλλά η ποίηση εκείνου του απίστευτου δημιουργού εξακολουθεί να στοιχειώνει τους ποιητές του Νέου Κόσμου. Δεν νοείται λ.χ. Γκίνσμπεργκ – για να μείνω σε ένα μόνο παράδειγμα – χωρίς να προϋποθέτει κανείς τον Γουίτμαν. Τα δύο διασημότερα έργα του πρώτου (το Ουρλιαχτό και το Καντίς – όχι όμως μόνον αυτά) είναι σαν να προέκυψαν από τα Φύλλα Χλόης έναν αιώνα αργότερα. Το ίδιο θα λέγαμε και για ένα άλλο έργο, διαφορετικό κι ωστόσο επικών διαστάσεων: το Γενικό άσμα του Πάμπλο Νερούδα.

 Αλλά όσο κι αν επιδρά ένα ποιητικό έργο – τέτοιου αναπτύγματος μάλιστα -, αυτό παρά την τεράστια σημασία του δεν συνιστά και την αναγκαία και ικανή συνθήκη για να το διαβάσουμε. Ναι, ο Γουίτμαν είναι ο πρώτος που εισάγει τον ελεύθερο στίχο στην αμερικανική ποίηση. Ναι, είναι εκείνος που το ελεγειακό και το επικό στοιχείο συνδυάζονται αρμονικά στο έργο του. Ναι, είναι εκείνος με τον οποίον η αμερικανική ποίηση απογαλακτίζεται σε μεγάλο βαθμό από τον βρετανικό της πρόγονο. (Ως εκ τούτου υπήρξε μεγάλη πρόκληση για τους μοντερνιστές που πίστευαν ότι η σύγχρονη αμερικανική ποίηση θα έπρεπε να ακολουθήσει το ευρωπαϊκό παράδειγμα). Για ποιο λόγο, ωστόσο, θα πρέπει ένας Ελληνας να διαβάζει σήμερα τον Γουίτμαν; Θα έλεγα το κοινότοπο: πως το έργο κανενός μεγάλου βάρδου δεν μπορεί να αφήνει αδιάφορο τον αναγνώστη της ποίησης. Και θα πρόσθετα πως με τον Γουίτμαν έχουμε τη συνέχεια και την ανανέωση (μεταμόρφωση) του ρομαντισμού. Δεν είναι συμπτωματικό που τον θαύμαζε ένας κατεξοχήν νεορομαντικός ποιητής και πεζογράφος: ο Ντ. Χ. Λόρενς.

Πάθος, τρυφερότητα, βαρβαρική ορμή

Ο Εμερσον οραματιζόταν τη δημιουργία στις ΗΠΑ μιας νέας Ιερουσαλήμ, ενός καινούργιου κόσμου που θα ξεπερνούσε τις στρεβλώσεις και τα γηρατειά του παλαιού. Τη βρήκε στα Φύλλα Χλόης αυτού του ποιητή που με τη δύναμη και την αθωότητα του παιδιού, και με βαρβαρική ορμή κι άλλη τόση προκλητικότητα ανοιγόταν στο τοπίο ενός απέραντου παρόντος κι ενός προκρίματος για το μέλλον που κάποιος θα έπρεπε να το υμνήσει.

 Το πασίγνωστο Τραγούδι του εαυτού μου ανοίγει με τρεις στίχους που σε μεγάλο βαθμό ορίζουν την αμερικανική ταυτότητα: «Υμνώ τον εαυτό μου και τραγουδώ τον εαυτό μου, / Και ό,τι παραδέχομαι κι εσύ θα το παραδεχτείς, / γιατί κάθε μόριο που μου ανήκει ανήκει και σ’ εσένα». Εφόσον όμως ο ένας είναι όλοι, τότε αυτό θα εκφράζει τη δημοκρατία, με τα λάβαρά της να κυματίζουν στις πεδιάδες και τις ακρογιαλιές, στα έμπεδα των μαχών με τους νεκρούς του εμφυλίου πολέμου, στα νοσοκομεία με τους πληγωμένους στρατιώτες που ο ίδιος τους περιποιείται σαν νοσοκόμα και τους μιλάει τρυφερά σαν σύντροφος, αδελφός, μάνα κι ερωμένη.

Εκφραστής του πλήθους

Αν το Τραγούδι του εαυτού μου είναι το πλέον σχολιασμένο ποίημα του Γουίτμαν, ο σημερινός αναγνώστης θα βρει ποιήματα πολύ μεγαλύτερης έντασης στην ενότητα Αναμνήσεις από τον πρόεδρο Λίνκολν ή στα Φθινοπωρινά ρυάκια, όπου μιλά με τη φωνή άλλοτε του άντρα κι άλλοτε της γυναίκας (ένας παράφορος ανδρόγυς, ένας πολύπλευρος εαυτός), τη μια στιγμή σαν άτομο και την επομένη σαν προφήτης κι εκφραστής του πλήθους: «Εγώ είμαι ο ηθοποιός, η ηθοποιός, ο ψηφοφόρος, ο πολιτικός, / Ο μετανάστης κι ο εξόριστος, ο εγκληματίας που στήθηκε στο εδώλιο, / Αυτός που ήταν διάσημος κι αυτός που θα γίνει διάσημος αύριο / Ο τραυλός, ο καλοκαμωμένος, ο μαραζωμένος ή ο ασθενικός».

 Μεγάλο μέρος από τα Φύλλα Χλόης έχει μεταφραστεί και παλαιότερα. Η νέα μετάφραση της Ελένης και της Κατερίνας Ηλιοπούλου είναι καλύτερη και μεταφέρει θαυμάσια στη γλώσσα μας τον πλατύ διασκελισμό αυτού του συμπαντικού ποιητή που θέλησε να συμπεριλάβει στην ποίησή του μια ολόκληρη χώρα. Και ο πρόλογος της Ντόρας Τσιμπούκη είναι μια λιτή αλλά εμπεριστατωμένη εισαγωγή, ιδιαίτερα για όσους έρχονται για πρώτη φορά σε επαφή με το έργο του.