Νουάρ στην Κατοχή

Ο δημοσιογράφος Πάνος Αμυράς (Αθήνα, 1966), στο πρώτο του μυθιστόρημα Ο λιμός που τοποθετείται στην Αθήνα της Κατοχής, τον Δεκέμβριο του 1941, αναφερόταν στον μεγάλο λιμό που ταλάνιζε την πόλη. Σε αυτό, ο ήρωάς του, ο υπαστυνόμος Αγραφιώτης, ερευνά τη δολοφονία ενός λοχαγού των Ες Ες. Εδώ, στο μυθιστόρημα με τον τίτλο Τα λύτρα, ο Αγραφιώτης προσπαθεί να εξιχνιάσει την απαγωγή της εξάχρονης κόρης ενός γερμανού διπλωμάτη και του πεντάχρονου γιου της ελληνίδας υπηρέτριάς του – οι απαγωγείς ζητούν λύτρα. Εχοντας συνδεθεί με τους Συμμάχους – σύνδεσμός του με τους Βρετανούς είναι ταγματάρχης του ελληνικού στρατού, ο οποίος με την εισβολή των Γερμανών στην Ελλάδα είχε καταφύγει στην Αίγυπτο, όπου έδρευε η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση -, δέχεται να εκτελέσει μια επικίνδυνη αποστολή. Να διεισδύσει με ψεύτικο όνομα στην Ειδική Ασφάλεια, ώστε να τους δίνει πληροφορίες. Αυτό ενέχει θανάσιμους κινδύνους δεδομένου ότι οι Γερμανοί κι οι έλληνες συνεργάτες τους είναι βάναυσοι – η δοτή κυβέρνηση Ράλλη έχει μαζέψει στην Ειδική κάθε καρυδιάς καρύδι, ενώ ίδρυσε τα προδοτικά Ευζωνικά Τάγματα Ασφαλείας.

Ο Αγραφιώτης ζει κι ένα προσωπικό δράμα, καθώς η αγαπημένη του βρίσκεται στα χέρια των Γερμανών, επειδή την κάρφωσε ένας χαφιές. Στην αποστολή του όμως συνεργάζεται με μια άλλη γυναίκα, την Ελένη Αποστολίδου, η οποία ρισκάρει τη ζωή της για να δίνει πληροφορίες στους Συμμάχους. Στο μεταξύ, στην Αθήνα που συνταράσσεται από αυτό το πρωτοφανές γεγονός έχει αρχίσει ο εμφύλιος σπαραγμός, ενώ ξεχωρίζουν οι προδοτικές συμπεριφορές μιας μερίδας Ελλήνων στην οποία περιλαμβάνονται ο πρωθυπουργός Ιωάννης Ράλλης και οι υπουργοί του. Είναι Σεπτέμβριος του 1943. Ο πόλεμος έχει μπει σε νέα φάση, καθώς ο ιταλικός στρατός είναι υπό διάλυση, δεν δρα πλέον μαζί με τους Γερμανούς και οι στρατιώτες του Μουσολίνι πουλούν τα πάντα για ένα εισιτήριο επιστροφής στην πατρίδα τους. Οι Γερμανοί θεωρούν πως πρέπει να υποδαυλίσουν τη διχόνοια ανάμεσα στους Ελληνες, οδηγώντας τους στην αλληλοεξόντωση. Στη μια μεριά βρίσκονται όσοι αγωνίζονταν μέσα από τις αριστερές οργανώσεις (ΕΑΜ, ΕΛΑΣ, ΕΠΟΝ), και στην άλλη εκείνοι του ΕΔΕΣ και άλλων μικρών μη αριστερών οργανώσεων. Οπως σημειώνει ο συγγραφέας, ο εμφύλιος στην Αθήνα και στα βουνά (ο ήρωάς του συνδέεται και με αντάρτες), μεταξύ εθνικιστών και αριστερών ορισμένες φορές ήταν πιο αποτελεσματικός από τη δράση της Βέρμαχτ και μάλιστα «δεν κόστιζε σε σφαίρες» σε μια περίοδο που τα νέα από τα μέτωπα του πολέμου δεν ήταν καλά για τους Ναζί.

Ωστόσο, στο μυθιστόρημα σημαντικό ρόλο παίζουν και οι Εβραίοι: το δικό τους ζήτημα αξιοποιεί λογοτεχνικά ο Πάνος Αμυράς, στηρίζοντας σε αυτό την πλοκή του (θυμίζουμε πως μερικά μυθιστορήματα του Γιάννη Μαρή έχουν ως θέμα τους Εβραίους της Ελλάδας). Οι Γερμανοί ζητούν από τον ραβίνο της Αθήνας τον ονομαστικό κατάλογο των μελών της κοινότητας με σκοπό να τους εκτοπίσουν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπως έκαναν λίγους μήνες νωρίτερα με τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης. Στο μυθιστόρημα, εκτός από τα φανταστικά πρόσωπα, δημιουργήματα του συγγραφέα, εμφανίζονται και ιστορικά πρόσωπα (ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Δαμασκηνός, ο δικηγόρος του Ιωάννης Γεωργάκης), ενώ μνημονεύονται και προσωπικότητες της λογοτεχνίας και της τέχνης: Σικελιανός, Εμπειρίκος, Ελύτης, Γκάτσος, Πέτρος Χάρης, Κάρολος Κουν. Μολονότι η αφήγηση γίνεται από μη αριστερή σκοπιά – εξαίρεται η αντιστασιακή δράση της οργάνωσης του αεροπόρου Κώστα Περρίκου που ανατίναξε το κτίριο της προδοτικής οργάνωσης ΕΣΠΟ -, ένα από τα δρώντα πρόσωπα εκφράζει την άποψη πως το μεγαλύτερο μέρος των εαμιτών δεν ήταν καθάρματα, αλλά πατριώτες. Εν τέλει, Τα λύτρα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ανάγνωσμα που μας μεταφέρει σε μια ηρωική εποχή.