Νίκη Γουλανδρή (1923-2019): «Ηθελα να είμαι χρήσιμη»

To βάδισμά της ήταν νεανικό, ανέδιδε μια φυσική κομψότητα. Οι άνθρωποι του Μουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας τη θυμούνται να περπατά στους διαδρόμους κρατώντας τις σημειώσεις της. Χτύπαγε συχνά το χέρι της στο γραφείο. Πάντα απαλά όμως, με το πείσμα ενός ανθρώπου που είχε μια αποστολή, «που ήθελε να είναι χρήσιμος στα χρόνια που θα ζήσει». Η Νίκη Γουλανδρή, το κορίτσι που παρατηρούσε ως παιδί μαγεμένο τις πυγολαμπίδες στον έναστρο ουρανό της Κεφαλλονιάς, τον τόπο καταγωγής της, αφιέρωσε τη ζωή της στην προστασία της φύσης, έχοντας συλλάβει το μήνυμα του απειλούμενου πλανήτη μαζί με τον αγαπημένο της σύζυγο Αγγελο Γουλανδρή ήδη από τη δεκαετία του ’60. Σπουδαία βοτανική ζωγράφος, «Γυναίκα της Ευρώπης» το 1991, υφυπουργός Κοινωνικών Υπηρεσιών στην πρώτη μεταπολιτευτική κυβέρνηση, επίτιμη διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Ουψάλα, του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου και του Γεωπονικού Αθηνών, προτάθηκε μεταξύ άλλων από 300 γυναικείες οργανώσεις για τη θέση του Γενικού Γραμματέα Ηνωμένων Εθνών. Και αυτές είναι μερικές μόνο από τις διακρίσεις της.

Tα πρώτα χρόνια

Γεννήθηκε στην Αθήνα ως Νίκη Κεφαλά. Ο πατέρας της Μηνάς, με καταγωγή από το Ληξούρι Κεφαλλονιάς, ασχολιόταν με τα οικονομικά. Μεγάλωσε στο κέντρο της Αθήνας. Αριστη μαθήτρια, την ίδια στιγμή ήταν ένα κορίτσι με καλλιτεχνικές ευαισθησίες. «Πρέπει να πω ότι από πολύ νεαρή ηλικία οι γονείς μου είχαν διαπιστώσει την επίδοσή μου στη ζωγραφική και μου ξεκίνησαν μαθήματα με τον ζωγράφο – αγιογράφο Κωνσταντίνο Αρτέμη» είχε δηλώσει σε συνέντευξή της στο «Βήμα». Αρχικά ζωγραφίζει ελαιογραφίες εμπνευσμένες από το ελληνικό τοπίο. Η γνωριμία της με τον Αγγελο Γουλανδρή, γιο του Νικόλα Γουλανδρή, ενός πλούσιου εμπόρου από την Κωνσταντινούπολη, με καταγωγή από παλιά ναυτική οικογένεια της Ανδρου, θα τη στρέψει για πάντα στη βοτανική ζωγραφική, απεικονίζοντας γύρω στα 800 ελληνικά φυτά – έχει επίσης ζωγραφίσει για την πορσελάνη Limoges και τη Royal Copenhagen και μαντίλια από μετάξι για τον οίκο Hermes -, θέτοντας ουσιαστικά την τέχνη της στην υπηρεσία τη φύσης.

Ο γάμος

Γνωρίστηκε με τον σύζυγό της Αγγελο Γουλανδρή κολυμπώντας στον Μπάτη. Τους σύστησε ένας φίλος του. «Σου παρουσιάζω τον καλύτερο Ελληνα» της είπε. Ερωτεύτηκαν. Και το 1942, μέσα στην Κατοχή, παντρεύτηκαν. Εκείνος ήταν 23 ετών. Εκείνη μόλις 19.

Η Νίκη Γουλανδρή υπήρξε μια από τις πιο μορφωμένες γυναίκες της εποχής της. Σπούδασε αρχικά Πολιτικές Επιστήμες και Οικονομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και συνέχισε με μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Φρανκφούρτης, στην Πολιτειολογία και στη Φιλοσοφία με τους φιλοσόφους Χορκχάιμερ και Αντόρνο. Τα ακαδημαϊκά αυτά έτη όμως δεν δίνουν απαντήσεις στα μεγάλα της ερωτήματα. Μαζί με τον Αγγελο Γουλανδρή θα ανακαλύψουν την αποστολή τους σε έναν κόσμο που ήταν τότε διαιρεμένος σε δύο αντιμαχόμενες ιδεολογίες. «Επρεπε εμείς να βρούμε μια άλλη προσέγγιση και ευτυχώς μας δόθηκε αυτή η υπόνοια ότι το περιβάλλον μπορεί να είναι ένας κοινός παρονομαστής του κόσμου, όπου βρήκαμε ότι η Ελλάδα θα μπορούσε να παίξει πρωτεύοντα ρόλο. Ηταν η συμφωνία, το συμβόλαιο ζωής μας. Μας έδωσε άλλωστε τη λύση στο μεγάλο πρόβλημα που είχαμε όταν ξεκινούσαμε νέοι και θέλαμε να συμβάλουμε ώστε να φτιάξουμε τον κόσμο» είχε πει στο «Βήμα».

Το Μουσείο

Το 1964 ο Αγγελος Γουλανδρής ιδρύει το Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας (αρχικά ως Βοτανικό Μουσείο Αγγελου και Νίκης Γουλανδρή) με σκοπό την προώθηση της επιστημονικής έρευνας στον ελληνικό φυσικό χώρο. Σκοπός του Μουσείου ήταν να συνειδητοποιήσουν οι Ελληνες τον πλούτο των φυσικών πόρων της χώρας μας. Ο ίδιος αφιερώθηκε προσφέροντας, εκτός από την οικονομική του στήριξη, την προσωπική του κατεύθυνση. Την ίδια στιγμή η Νίκη Γουλανδρή συλλαμβάνει τη σημασία της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης για τη διαμόρφωση του πολίτη του μέλλοντος, με την ίδια τα πρώτα χρόνια να ξεναγεί προσωπικά τα σχολεία που επισκέπτονται το Μουσείο. «Το όραμα του άνδρα μου ήταν να δημιουργηθεί ένα εξίσου έγκυρο Μουσείο με τα ξένα των 200 και 300 ετών. Αρχίσαμε τις συλλογές μας από τον αριθμό 1, το πρώτο ζώο, το πρώτο φυτό, ώστε να φθάσουμε σε εκατομμύρια δείγματα. Μας θεωρούσαν περιθωριακούς, ανθρώπους που είχαν κάποιο ψώνιο τουλάχιστον για να τα κάνουν όλα αυτά».

Οι ίδιοι συνέχισαν ακάθεκτα. Δημιούργησαν παραρτήματα: το Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων – Υγροτόπων στη Θεσσαλονίκη και το Παλαιοντολογικό Μουσείο Ρεθύμνου. Παιδί τους και το Κέντρο Γαία που παρουσιάζει στον επισκέπτη την ιστορία του πλανήτη και τις καταστροφικές παρεμβάσεις του σύγχρονου ανθρώπου επάνω του.

Τον Νοέμβριο του 1996 ο Αγγελος Γουλανδρής έφυγε από τη ζωή. Το πλήγμα ήταν μεγάλο για τη Νίκη Γουλανδρή. Η ίδια διατήρησε το γραφείο του ανέπαφο. Λίγο αργότερα αποφάσισε να πουλήσει το αρχοντικό τους σπίτι στη Δεληγιάννη στην Κηφισιά και μετακόμισε μαζί με την αγαπημένη της αδελφή Μαριάννα Ντελαμότ, σύζυγο του γάλλου φιλέλληνα δημοσιογράφου Ζαν Ντελαμότ, σε ένα μικρό διαμέρισμα εντός του Μουσείου.

Καραμανλής και Τζάκι  

Υπήρξε θαυμάστρια και φίλη του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Ο ίδιος την κάλεσε να γίνει υφυπουργός Κοινωνικών Υπηρεσιών στην πρώτη μεταπολιτευτική κυβέρνηση. «Δεν μπορούσα να του το αρνηθώ, παρότι ποτέ δεν ήθελα να ασχοληθώ με την πολιτική. Εμένα μου ανέθεσε τους πρόσφυγες της Κύπρου, όπου είχα και τις πιο σκληρές και πιο οδυνηρές εμπειρίες στη ζωή μου» έχει δηλώσει.

«Ο Καραμανλής έτρεφε μεγάλη εκτίμηση στο πρόσωπό της» αναφέρει η Φαλή Βογιατζάκη, αντιπρόεδρος του Μουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας και επί σειρά ετών συνεργάτρια και προσωπική φίλη της. «Στο πρώτο υπουργικό συμβούλιο, η Νίκη κάθισε σε μια θέση μακριά του. «H κυρία Γουλανδρή να έρθει απέναντί μου» είπε. Οταν εκείνη πήρε τον λόγο, του είπε: «Σας ευχαριστώ γιατί καταλαβαίνω ότι στο πρόσωπό μου τιμάτε όλες τις γυναίκες». O Kαραμανλής απάντησε: «Δεν σας εξέλεξα για το φύλο σας, αλλά ως συνεργάτη»».

Στις πρώτες εκλογές θα της ζητήσει να τον ακολουθήσει. Εκείνη θα αρνηθεί. Είναι ταγμένη στον σκοπό της. Ο Καραμανλής θα της χαρίσει και το μεγαλύτερο κομπλιμέντο που είχε δεχθεί ποτέ, σύμφωνα με την ίδια: «Δεν είσαι μόνο πολύ καλή υπουργός. Είσαι και πολύ κομψή». Οταν αναδείχθηκε «Γυναίκα της Ευρώπης», της τηλεφώνησε πρώτος. «Πόσο δίκιο είχες και δεν αναμείχθηκες με την πολιτική» της είπε.

Στενή ήταν η φιλία της και με την Τζάκι Κένεντι. Λέγεται ότι ήταν ο μοναδικός άνθρωπος που εμπιστευόταν στην Ελλάδα. Η Νίκη Γουλανδρή τη βοήθησε στην επιλογή της χλωρίδας στον Σκορπιό.

«Μου αρκεί η Γη»

«Η Νίκη αναμφισβήτητα υπήρξε η ψυχή του Μουσείου μας. Απόλυτα ταγμένη στον σκοπό της προστασίας του περιβάλλοντος» αναφέρει η Φαλή Βογιατζάκη. «Αεικίνητη, πολυάσχολη, πραγματική φιλάνθρωπος, με έντονη την ανάγκη της προσφοράς μέσα της. Η ημέρα της ξεκινούσε από το πρωί και τελείωνε αργά το βράδυ καθώς μετείχε σε πλήθος συμβουλίων. Ηταν μια ευφυής γυναίκα, μια χαρισματική συνομιλήτρια που πάντα πίστευε ότι ο κόσμος χρειάζεται νέες αξίες προκειμένου να επιτευχθεί η απαραίτητη ισορροπία μεταξύ ανθρώπου και κοινωνίας».
Τα τελευταία χρόνια η ίδια, λόγω προβλημάτων υγείας, είχε αποσυρθεί από τον δημόσιο βίο. Οταν κάποτε τη ρώτησαν αν ήθελε να πάει στο φεγγάρι, απάντησε: «Οχι, μ’ αρέσει να το βλέπω με τα μάτια του παιδιού που ακόμη αγνοεί ότι πήγαν οι άνθρωποι στο φεγγάρι. Μου αρκεί η Γη».