Η εξωτική γοητεία του Bitcoin

Φανταστείτε ότι βρίσκεστε στη μακρινή και εξωτική Μικρονησία, στα νησιά Γιαπ, καταμεσής του Ειρηνικού Ωκεανού. Πέρα από τη σαγηνευτική φύση, τη θάλασσα και τις ακτές, τα άλλα χαρακτηριστικά τοπικά αξιοθέατα στα οποία θα σας οδηγήσουν είναι μια σειρά γιγάντιων κατεργασμένων ασβεστολιθικών βράχων με σχήμα κυκλικό και μια τρύπα στη μέση. Πρόκειται για τα περίφημα «ράι» που τον 18ο αιώνα λατομούνταν στα γειτονικά νησιά Παλάου και μεταφέρονταν με σχεδίες προκειμένου να τεθούν σε κυκλοφορία ως το τοπικό νόμισμα. Αμετακίνητα λόγω του βάρους τους (μέχρι και 4 τόνους) εφόσον τοποθετούνταν στη θέση τους, οι συναλλαγές με αυτά εξαρτώνταν από προφορικά λογιστικά βιβλία βασισμένα στη μνήμη της κοινότητας. Με άλλα λόγια, σύμφωνα με την Τζίλιαν Τετ των «Financial Times», ήταν η πρώτη εκδοχή του Bitcoin: μπορεί να μη συνιστούσαν κρυπτονόμισμα, καθώς βρίσκονταν σε κοινή θέα, ήταν όμως σπάνια, απαιτούσαν εξόρυξη και η ανταλλακτική τους αξία βρισκόταν σε ευθεία συνάρτηση με τη συλλογική αποδοχή τους. Αυτή η τελευταία είναι ένα κρίσιμο μέγεθος: εντός του Μαρτίου του 2021 το σημερινό, ψηφιακό Bitcoin, απέκτησε αίφνης τόση ώστε να αντιστοιχεί σε 60.000 δολάρια και να προσελκύει στην τροχιά του τράπεζες όπως η Citibank και η Goldman Sachs, επιχειρήσεις όπως η Virgin Galactic και ονόματα επενδυτών όπως αυτά των Ελον Μασκ και Τζακ Ντόρσεϊ. Καθώς πολλοί κάνουν λόγο για κανονικοποίηση του κρυπτονομίσματος, το ερώτημα είναι αν πράγματι το Bitcoin έχει μέλλον δίπλα στο δολάριο και στο ευρώ ή προορίζεται, όπως το «ράι», να αποτελέσει μια τοπική απόκλιση στον χώρο και στον χρόνο.

Η δημιουργία του Bitcoin, τον Ιανουάριο του 2009, έχει τον δικό της καταστατικό μύθο. Σύμφωνα με αυτόν, ο Σατόσι Νακαμότο, πρόσωπο του οποίου η πραγματική ταυτότητα παραμένει άγνωστη, ανησυχώντας για το ενδεχόμενο του υπερπληθωρισμού μετά την κατάρρευση της Lehman Brothers και την έλευση της κρίσης, συνέταξε το λογισμικό ενός ψηφιακού νομίσματος ελεύθερου από κυβερνητικές ή τραπεζικές παρεμβάσεις, στην παραγωγή του οποίου θα μπορούσαν να συμβάλουν όποιοι ήθελαν αμειβόμενοι με ψήγματά του. Η διαδικασία σφυρηλάτησης της «αλυσίδας συστοιχιών» (blockchain) είναι αρκούντως περίπλοκη, περιλαμβάνει όμως τη διασύνδεση ενός παγκοσμιοποιημένου δικτύου υπολογιστών με περίπου 10.000 κόμβους σήμερα, οι οποίοι εργάζονται αδιαλείπτως για την ψηφιακή «εξόρυξη» και την παρακολούθηση των συναλλαγών των περίπου 18,7 εκατομμυρίων Bitcoins που έχουν διατεθεί ήδη. Παραδοξότητα του Διαδικτύου περισσότερο στην αρχή παρά ουσιαστική νομισματική μονάδα, υπήρξε δημοφιλές σε τεχνοαναρχικούς, ανθρώπους της Σίλικον Βάλεϊ και όλους εκείνους που αναζητούσαν τα αγαθά του «σκοτεινού ιστού»: το διαβόητο «Silk Road» όπου αγόραζε κανείς από ναρκωτικά έως συμβόλαια δολοφονιών και το οποίο έκλεισε το FBI τον Οκτώβριο του 2013 αναγνώριζε το Bitcoin ως κύριό του νόμισμα. Εκτοτε πολύ περισσότεροι (και λιγότερο ύποπτοι) έχουν εξοικειωθεί με την περίπτωσή του. Ο στατιστικός ιστότοπος Statista υπολογίζει ότι το έχουν χρησιμοποιήσει συνολικά 40 εκατομμύρια άτομα παγκοσμίως, αριθμός διόλου αμελητέος.

Κρυπτονόμισμα «ευρείας αποδοχής»

Η εξοικείωση με την ιδέα ενός μέτρου αξίας χωρίς εγγυήσεις ή επίβλεψη από κάποια ρυθμιστική αρχή μπορεί να μοιάζει αβάσιμη, εξαρτάται όμως από τις εκάστοτε συνθήκες. Για τον Μάικ Νόβογκρατς, πρώην στέλεχος της Goldman Sachs και πρώιμο υποστηρικτή του, το Bitcoin είναι «ένα κοινωνικό κίνημα», μια τάξη κεφαλαίων στην οποία επενδύουν κυρίως οι νέοι και μέσο συναλλαγής τού μέλλοντος. Πείθοντας τον Μάικλ Μπλούμπεργκ να συμπεριλάβει στους δείκτες του εννέα κρυπτονομίσματα τον Μάιο του 2018 ο Νόβογκρατς πέτυχε να αυξήσει ιδιαίτερα την αναγνωρισιμότητά του – και να διαφημίσει ταυτόχρονα και τη δική του εταιρεία, Galaxy Digital, η οποία παρέχει συμβουλευτικές και επενδυτικές υπηρεσίες επί του Bitcoin. Αρχικά η εξέλιξη δεν φάνηκε να βοηθά και πολύ. Επειτα από ένα άλμα περίπου στα 19.800 δολάρια τον Δεκέμβριο του 2017, το κρυπτονόμισμα καταποντίστηκε το 2019 κάτω από τα 4.000, παρασύροντας στην πτώση του διάφορους – αν και όχι τον Νόβογκρατς, ο οποίος είχε προλάβει να ρευστοποιήσει το δικό του απόθεμα. Περίπου όμως όπως στην περίπτωση της εταιρείας βιντεοπαιχνιδιών GameStop τον περασμένο Ιανουάριο, η τιμή του Bitcoin ανήλθε ραγδαία χωρίς επαρκή εξήγηση: 11.000 δολάρια τον Σεπτέμβριο του 2020, 24.000 δολάρια τον Δεκέμβριο, 40.000 τον Ιανουάριο του 2021, 61.000 στα μέσα Μαρτίου, 58.500 στις αρχές Απριλίου.

Σε ένα τέτοιο επίπεδο, ακόμη και οι θεσμικοί επενδυτές μπαίνουν στον πειρασμό να τεστάρουν τα νερά. Ο Ελον Μασκ ανακοίνωσε τον Φεβρουάριο ότι σε συνεργασία με τον Τζακ Ντόρσεϊ, συνιδρυτή του Twitter και CEO της εταιρείας πληρωμών Square, έχει επενδύσει τμήμα των κεφαλαίων της Tesla σε Bitcoin, το δέχεται ως αντίτιμο αγοράς των αυτοκινήτων του και επιπλέον έχει τοποθετήσει και 1,5 δισεκατομμύριο δολάρια από την προσωπική του περιουσία σε κρυπτονόμισμα. Σε παρόμοιες ενθαρρυντικές δηλώσεις, αν και χωρίς να μιλήσει για ποσά και επενδύσεις, προχώρησε και ο αμερικανός δισεκατομμυριούχος Μαρκ Κιούμπαν, ιδιοκτήτης των Ντάλας Μάβερικς του ΝΒΑ. Πλην της Virgin Galactic του Ρίτσαρντ Μπράνσον που επίσης το κάνει δεκτό, στο παιχνίδι μπήκε η Paypal, της οποίας ο διευθύνων σύμβουλος, Νταν Σούλμαν, δήλωσε ότι η εταιρεία του προτίθεται να επιτρέψει στους χρήστες στις ΗΠΑ την αγοραπωλησία και την κατοχή Bitcoin. Η Visa και η MasterCard έσπευσαν να τον μιμηθούν εντάσσοντας κι αυτές στα δίκτυά τους ανάλογες πληρωμές. Και, τέλος, το βαρύ τραπεζικό πυροβολικό των Goldman Sachs και Morgan Stanley αποφάσισε να αναμειχθεί στις συναλλαγές με Bitcoin και να συμπεριλάβει στις δραστηριότητές του επενδύσεις για επιλεγμένους πελάτες.

Εκτός από όλους τους παραπάνω οικονομικούς του υπέρμαχους, στον στίβο των επιχειρημάτων κατήλθαν και οι ιδεαλιστές. Γράφοντας στα τέλη Δεκεμβρίου στο «Time» ο Αλεξ Γκλάντσταϊν, στέλεχος του Ιδρύματος Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (χρέη προέδρου του οποίου τελεί ο πρώην παγκόσμιος πρωταθλητής στο σκάκι και νυν ρώσος διαφωνών Γκάρι Κασπάροφ), υποστήριζε ότι το κρυπτονόμισμα μπορεί να αποτελέσει πολύτιμο εργαλείο σε χώρες όπου οι πολίτες υφίστανται την καταπίεση αυταρχικών καθεστώτων. Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα παρέθετε τη Βενεζουέλα, όπου το κράτος φορολογεί τη μεταφορά ποσών από το εξωτερικό με προμήθεια της τάξεως του 56%, εκμηδενίζοντας την οικονομική βοήθεια μεταναστών προς τις οικογένειές τους για δικό του όφελος. Παρακάμπτοντας τις επίσημες οδούς, σημείωνε ο Γκλάντσταϊν, ορισμένοι έχουν αρχίσει να πειραματίζονται με το Bitcoin ζητώντας καταθέσεις σε αυτό και ρευστοποιώντας τες στη συνέχεια μέσω διαδικτυακών ανταλλακτηρίων ή εξαργυρώνοντάς τες εκτός χώρας, εφόσον την εγκαταλείψουν όπως τα 3 εκατομμύρια των κατοίκων της που έχουν διαφύγει από το 2014.

Βαρύ περιβαλλοντικό αποτύπωμα

Να ενθουσιαζόμαστε λοιπόν για την έλευση ενός απελευθερωτικού τρόπου παγκόσμιων συναλλαγών που θα αψηφά περιορισμούς, δικτάτορες και αδηφάγες τράπεζες; Ας κρατήσουμε μικρό καλάθι, καλύτερα. Αρχικά, όπως εξηγούσε ο Μπρένταν Γκρίλι στους «Financial Times» της 4ης Απριλίου, κάποιοι υποπίπτουν σε μια θεμελιώδη παρανόηση: το Bitcoin είναι κεφάλαιο, δεν είναι υποκατάστατο του χρήματος, επομένως ούτε αυτό ούτε οι συνάδελφοί του πρόκειται να αντικαταστήσουν τις τράπεζες. Με τη σειρά του, ο καθηγητής Οικονομίας του Πανεπιστημίου του Σικάγο και πρώην διοικητής της Τράπεζας της Ινδίας Ραγκουράμ Ρατζάν επεσήμαινε στο «Newsweek» ότι αυτή τη στιγμή πρόκειται για «κεφάλαιο του οποίου η αξία έγκειται στο ότι κάποιοι άλλοι το θεωρούν αξία» – και ως εκ τούτου διακρίνεται από ένα μείζον χαρακτηριστικό της φούσκας. Για τον Κένεθ Ρόγκοφ, διάσημο οικονομολόγο του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ, αυτό που θα καθορίσει τη μακροημέρευση ή μη του Bitcoin είναι αν θα υπάρξει χρήση του που να υπερβαίνει την ουσία της σημερινής: τώρα είναι σαν «να ανταλλάσσει κανείς κρυπτονόμισμα με άλλο κρυπτονόμισμα, όπως τα κόμικς ή οι κάρτες που ανταλλάσσουν τα παιδιά μεταξύ τους». Την ανωνυμία του ο Ρόγκοφ τη θεωρεί μειονέκτημα, ισοδύναμη «μετρητών που έχουν καταπιεί στεροειδή», εξ ου και έχει καταστεί η προτίμηση τρομοκρατικών οργανώσεων όπως η Χεζμπολάχ. Τα κόστη για τον μέσο καταθέτη είναι υψηλά και, τέλος, η «εξόρυξη» επιβαρύνει το περιβάλλον. Ως προς αυτή την τελευταία παρατήρηση του Ρόγκοφ συνηγορούν πρόσφατοι υπολογισμοί του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ, δημοσιευμένοι στις 19 Μαρτίου στον «Independent», σύμφωνα με τους οποίους η ετήσια κατανάλωση ενέργειας ισούται με 121 τεραβατώρες (δηλαδή 121 δισεκατομμύρια κιλοβάτ), ποσό αντίστοιχο εκείνου που ηλεκτροδοτεί την Αργεντινή για έναν χρόνο. Επιπλέον, αν και οι κρυπτονομισματωρύχοι σε περιοχές όπως η Ιρλανδία και η Νορβηγία χρησιμοποιούν «πράσινη» ενέργεια, καθώς οι χώρες αυτές καλύπτουν σχεδόν το 100% της παραγωγής τους από ανανεώσιμες πηγές, το μεγαλύτερο μέρος της παγκόσμιας «εξόρυξης» Bitcoin γίνεται στην Κίνα, τα δύο τρίτα της ενέργειας της οποίας προέρχονται από καύση άνθρακα.

Ισως όμως λογαριάζουμε όλοι χωρίς τον ξενοδόχο. Και ξενοδόχος στην περίπτωσή μας είναι το κράτος. Η εποχή της πανδημίας προσομοιάζει λιγότερο στην ελευθεριάζουσα εποχή πριν από την κρίση, όταν τέθηκαν τα θεμέλια του Διαδικτύου σε μια κατάσταση έλλειψης κατανόησης της πραγματικής δυναμικής του ή προσδοκιών αυτορρύθμισης. Φαινόμενα παράκαμψης του κυβερνητικού ρυθμιστικού χαρακτήρα δυσκολότερα θα επαναληφθούν στην τρέχουσα συγκυρία, ειδικά όταν ακριβώς εντείνεται η παρακολούθηση της ροής του χρήματος – εξ ου και ευνοείται εδώ και χρόνια η στροφή από τα μετρητά στις κάρτες. Η προσοχή της αμερικανικής Εφορίας έχει ήδη εστιαστεί στα κρυπτονομίσματα, ζητώντας να συμπεριλαμβάνονται οι καταθέσεις τους στις φορολογικές δηλώσεις. Μια πολύ πιο ριζοσπαστική τάση αναφαίνεται στην Ινδία, όπου τον Μάρτιο κατατέθηκε νομοσχέδιο που προβλέπει την υποχρεωτική ρευστοποίηση των επενδύσεων σε Bitcoin εντός εξαμήνου και την ποινικοποίηση της κατοχής του στη συνέχεια. Κίνα, Ιαπωνία και Σουηδία αναγνωρίζουν ανοικτά τις αρετές του και ως εκ τούτου προτιμούν να το υπονομεύσουν αντί να το απαγορεύσουν εκδίδοντας το δικό τους, ελκυστικό ελπίζουν, ψηφιακό νόμισμα. Παρά τον δρόμο που διήνυσε σε μία δεκαετία, το Bitcoin διαθέτει τη γοητεία του ασύνηθους, όχι τη χρηστικότητα του καθημερινού. Για να γίνει κάτι παραπάνω από εναλλακτική μορφή κεφαλαίων και κερδοσκοπικός πειρασμός απαιτείται μονιμότερη σταθερότητα τιμών και ευχέρεια χρήσης. Προς το παρόν αποτελεί άλλη μια ψηφιακή ιδιαιτερότητα την οποία θαυμάζει κανείς από απόσταση, μια εξωτική μορφή ύλης. Κάπως σαν τα «ράι».