Ενας θησαυρός τέχνης περιμένει τους «χρυσοθήρες» του

Οφείλει να ομολογήσει κανείς ότι η Ελλάδα είναι ο τόπος των διαρκών ανατροπών και εκπλήξεων και γι’ αυτό δεν πλήττουμε ποτέ. Μια τέτοια έκπληξη περίμενε κι εμένα πολύ πρόσφατα, όταν επισκέφθηκα το, άγνωστό μου ως τότε και σχετικά νεότευκτο, Ιδρυμα της Ελληνικής Διασποράς, λίγο έξω από το Ρίο. Ενα ίδρυμα που εκτείνεται σε τέσσερα επίπεδα και περιλαμβάνει εννέα εντυπωσιακά χορταστικές αίθουσες.

Εχοντας μια εμπειρία περίπου 40 ετών στον χώρο της νεοελληνικής τέχνης, είτε ως επιμελητής της Εθνικής Πινακοθήκης είτε ως διευθυντής του παραρτήματός της στην Κέρκυρα και καθηγητής στο ΕΚΠΑ, έχοντας διευθύνει ιδιωτικό μουσείο στην Πλάκα και τέλος έχοντας ζήσει την εκπληκτική συλλογή του Ιόλα στην Αγία Παρασκευή ή τις ιστορικές για την εποχή τους Πινακοθήκες του Πιερίδη και του Βορρέ, μπορώ να ομολογήσω χωρίς δισταγμό πως αυτό που είδα στην Πάτρα με άφησε κυριολεκτικά αποσβολωμένο. Και συγχρόνως υπερήφανο. Επειδή είναι κάτι που θα μπορούσε να δει κανείς μόνο στα πιο εξειδικευμένα ιδρύματα στο Παρίσι, στο Βερολίνο ή στη Νέα Υόρκη. Επίσης, είμαι υποχρεωμένος να υπογραμμίσω ότι όσο πιο σύντομα συνειδητοποιήσουμε, και η Πολιτεία και η κοινωνία, τη μεγάλη δύναμη όχι μόνο της αρχαίας μας κληρονομιάς αλλά και του σύγχρονου πολιτισμού που έλληνες καλλιτέχνες δημιουργούν στα πέρατα του κόσμου, τόσο πιο ισχυροί θα είμαστε, όχι μόνο σε πολιτιστικό αλλά και σε πολιτικό επίπεδο. Δηλαδή σε επίπεδο εθνικό. Γιατί περί αυτού πρόκειται.

Ονόματα δημιουργών διάσημα στις Ηνωμένες Πολιτείες, στη Γαλλία, στην Ιταλία, στην Αυστρία – ακόμη και τη μακρινή Αυστραλία – παραμένουν για τον τόπο μας, που είναι συγχρόνως και η δική τους βαθιά αγαπημένη πατρίδα, terra incognita. Και αυτό είναι άδικο. Πόσοι, ας πούμε, ξέρουμε πως δύο τεράστια ονόματα στη σύγχρονη τέχνη των ΗΠΑ είναι αφενός ο ζωγράφος Λουκάς Σαμαράς και αφετέρου ο γλύπτης Δημήτρης Χατζής; Ενώ επίσης κορυφαίο γυναικείο όνομα είναι η εικαστικός, περφόρμερ και ακτιβίστρια Linda Benglis (1941-) από το Καστελλόριζο ή η Χρύσα (Chryssa) από τη Λακωνία (1933-2013), της οποίας η συλλογή διαθέτει περί τα 40 ιστορικής αξίας έργα;

Για να μην αναφέρω τον Τakis, με 30 έργα, τον Κουλεντιανό με ανάλογα, τον Φασιανό, τον Τσίγκο, τον Φιλόλαο, τον Σκλάβο, τη σπουδαία, δεύτερη σύζυγο του Μόραλη, Αγλαΐα Λυμπεράκη, και τη φίλη της, Νάτα Μελά-Κωνσταντινίδη – εγγονή του Παύλου Μελά -, τον μοναδικό γλύπτη και ζωγράφο Κώστα Ανδρέου, τον Τζον Χριστοφόρου, τον Μάριο Πράσινο, τον Nondas, στο Παρίσι, τον Κανιάρη και τον Παύλο στο Βερολίνο, τον Πόντιο Ιωάννη Αβραμίδη στη Βιέννη, τον Γιώργο Λάππα, τον Κώστα Τσόκλη, τον Γιάννη Μπουτέα (με την ιστορική εγκατάστασή του στην Μπιενάλε Βενετίας το 1990 αλλά και το μεγάλο, επίτοιχο έργο από το σπίτι του Ιόλα) κ.λπ. Αντιλαμβάνεται κανείς τι συγκίνηση ένιωσα όταν, τριάντα ολόκληρα χρόνια μετά, ξαναείδα στο μουσείο του κ. Καλογηράτου το έργο που ως έλληνας επίτροπος της Μπιενάλε έστηνα τότε στο Ελληνικό Περίπτερο! Επίσης οφείλω να υπενθυμίσω ότι ο ποιητικός και φιλοσοφημένος Μάικ Λεκάκης (1907-1987), του οποίου η συλλογή διαθέτει μουσειακά έργα, υπήρξε ο κορυφαίος – όσο και μοναδικός γλύπτης – στην περίφημη ομάδα των αφηρημένων Εξπρεσιονιστών της Νέας Υόρκης. Δηλαδή του Πόλοκ, του Ρόθκο, του Μάδεργουελ κ.ά. Αλλά και τον τεράστιο Γουίλιαμ Μπαζιώτη, τον Θεόδωρο Στάμο, τον Νάσο Δάφνη, τον Theo Χίο, τον Στίβεν Αντωνάκο, τον George Constant (1892-1978), τον Kosta Alex (1925-2005) από το Νιου Τζέρσεϊ, φίλο του Φίλιπ Ροθ, αλλά και τόσους άλλους. Αντιλαμβάνεστε λοιπόν πως υπάρχει μια άλλη ιστορία της ελληνικής τέχνης πλάι στην τοπική μας ιστορία, και αυτή είναι συγκλονιστική. Μια ιστορία η οποία συγκροτείται αποκλειστικά με τους Ελληνες της διασποράς… και αυτοί είναι εκατοντάδες! Ας πούμε εδώ το κοινότοπο, δηλαδή ότι ιστορία είναι εκείνο το αφήγημα που σταθερά ξαναγράφεται. Το οποίο οφείλουμε να γράφουμε, σταθερά αναθεωρώντας την, ούτως ή άλλως, υδαρή και φευγαλέα σχέση μας με την πραγματικότητα. Ιδιαίτερα μάλιστα αν πρόκειται για την τέχνη και τους θεράποντές της. Ως στοιχειώδη πράξη αυτογνωσίας. Και αυτό που ισχυρίζομαι δεν συνιστά εφησυχασμένο μεταμοντερνισμό. Το αντίθετο.

Συγκεκριμένα, λίγα χιλιόμετρα έξω από την Πάτρα, πίσω ακριβώς από εγκαταστάσεις του Πανεπιστημίου της πόλης, στο χωριό Ανω Καστρίτσι και στην περιοχή της Μαγούλας, με μιαν ανυπέρβλητη θέα στον Πατραϊκό και στα βουνά της Ναυπάκτου, εδώ και λίγα χρόνια ενεργοποιείται το Ιδρυμα Hellenic Diaspora που προανέφερα. Ιδρυμα και συγχρόνως μουσειακός χώρος που οργάνωσε και συντηρεί ο επιχειρηματίας Βασίλης Καλογηράτος συγκεντρώνοντας εκεί έναν απίστευτο αριθμό ιστορικών, μουσειακών, θα έλεγα, έργων ζωγραφικής, γλυπτικής, χαρακτικής, από διάσημα αλλά και από παραμελημένα ή άγνωστα ονόματα των καλλιτεχνών της ελληνικής διασποράς. Κυνηγώντας, εκτός των άλλων, ηλεκτρονικές δημοπρασίες σε όλον τον κόσμο και εντοπίζοντας όχι μονάχα πίνακες ή γλυπτά αλλά και σπάνιο, αρχειακό υλικό για αυτό το ίδρυμα-μουσείο το αφιερωμένο σε έναν άλλον Ελληνισμό, ο Καλογηράτος αθόρυβα προσφέρει έργο εθνικό. Επειδή αυτός ο Ελληνισμός που προανέφερα, έστω και εν αγνοία μας ή, ακόμη χειρότερα, ερήμην μας, δραστηριοποιείται με θαυμαστό τρόπο σε όλον τον πλανήτη διαφημίζοντας μιαν άλλη πατρίδα. Κοσμοπολίτικη και κοσμοξάκουστη, δηλαδή οικουμενική.

Για παράδειγμα, ο Πίτερ Βούλκος (1924-2002) από τη Μοντάνα (οι γονείς του εγκαταστάθηκαν εκεί το 1921), ο οποίος υπήρξε συγχρόνως γλύπτης, αγγειοπλάστης και ζωγράφος με διακρίσεις παγκόσμιες και με έργο πρωτοποριακό – το Ιδρυμα διαθέτει 21 έργα του -, ή ο ανυπέρβλητος Δημήτρης Χατζής (1921-2006), βραβευμένος από το Γκούγκενχαϊμ, καθηγητής στο Χάρβαρντ και με δημόσια έργα σε όλον τον κόσμο και πρωτίστως στα μεγαλύτερα αμερικανικά πανεπιστήμια (το Ιδρυμα διαθέτει περί τα 40 έργα του). Ο Χατζής, με θητεία στην Αμερικανική Αεροπορία στον Νότιο Ειρηνικό μεταξύ 1942-1946, δημιούργησε μνημειακές συνθέσεις με αρχαϊκές αναφορές αλλά και έντονο επηρεασμό από την αμερικανική pop art. Στη συλλογή ανήκουν γλυπτά από τη σειρά «Κυκλαδικός Φρουρός» (Cycladic Sentinel) και συνθέσεις με τουφέκια και κράνη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Σε ένα μάλιστα γλυπτό του διακρίνεται μια χαραγμένη καρδιά και η αφιέρωση σε μια Ιταλίδα με αρχικό ονόματος «V»! Εν προκειμένω, έχουμε έναν γοητευτικό συνδυασμό τόσο της κλασικής, αρχαιοελληνικής παράδοσης όσο και της αμερικανικής πρωτοπορίας. Είναι ενδεικτικοί τίτλοι των έργων του: «Πύλες του Ηρακλή», «Μυκήνες», «Θήρα», «Amphora», «Κένταυροι», «Αλέξανδρος» κ.λπ. Και βέβαια ο Πολύγνωτος Βαγής, το αγόρι από την Ποταμιά της Θάσου, γεννημένος το 1894, που κατάφερε να κατακτήσει τη Νέα Υόρκη και το διάσημο πανεπιστήμιό της δημιουργώντας ως τον θάνατό του, το 1965, μια γλυπτική μοναδικής απλότητας και αδρότητας. Στον κήπο του μουσειακού χώρου του ιδρύματος εκτίθεται ένα σπουδαίο έργο με σπανιότατο θέμα, γνωστό και από το μπαρόκ και τον ρομαντισμό. Είναι ένας Διόνυσος-Ιησούς, δηλαδή ένα γυμνό αγόρι, ένας ερωτιδέας γελαστός που κρατάει στο δεξί του χέρι κύλικα με κρασί ενώ με το άλλο πνίγει ένα φίδι. Είναι προφανές πως έχουμε τη νεοπλατωνική αντίληψη που έγινε της μόδας στην αυλή των Μεδίκων στη Φλωρεντία και έφθασε ως την πένα και τη σκέψη του Φρειδερίκου Νίτσε. Ούτως ή άλλως, ο νεαρός Διόνυσος-Βάκχος παραπέμπει στο ομώνυμο έργο που φιλοτέχνησε, νεαρότατος ακόμη, ο Μικελάντζελο.

Νομίζω όμως πως η πιο μεγάλη δύναμη της συλλογής είναι τα περίπου 140 έργα του Θεόδωρου Στάμου με καταγωγή από τη Λευκάδα (1922, Λονγκ Αϊλαντ-1997, Ιωάννινα) και μάλιστα από τις πολύ σπάνιες, νεανικές περιόδους του καλλιτέχνη, τότε που μεσουρανούσε δίπλα στον Ρόθκο και στον Πόλοκ. Ο Στάμος είναι κορυφαίο όνομα της παγκόσμιας σύγχρονης τέχνης, που όμως ένα καπρίτσιο της τύχης, το θλιβερό γεγονός της αυτοκτονίας του επιστήθιου φίλου του Ρόθκο, τον βύθισε στην πιο βαθιά μελαγχολία και παράλληλα αμαύρωσε τη φήμη του. Εφέτος, 100 χρόνια από τη γέννηση του Στάμου, το Ιδρυμα της Ελληνικής Διασποράς προετοιμάζει μεγάλη έκθεση του καλλιτέχνη με παράλληλη, δίγλωσση έκδοση τόσο στην Αθήνα όσο και στη Νέα Υόρκη. Προλαβαίνοντας έτσι την Πολιτεία αλλά και αποδεικνύοντας πόσο σημαντική μπορεί να είναι η ιδιωτική πρωτοβουλία όταν δεν εξαντλείται στον ναρκισσιστικό αυτοθαυμασμό αλλά επιδιώκει αθόρυβα να γράψει ιστορία. Την ιστορία που αμελούν να γράψουν οι άλλοι…

ΥΓ.: Αξίζει να πούμε πως ο Βασίλης Καλογηράτος και οι συνεργάτες του, εδώ και δύο χρόνια, προσπαθούν παράλληλα να δημιουργήσουν ένα αρχείο των δημοσίων έργων που υπογράφονται από Ελληνες και βρίσκονται στη Γαλλία και στην Αμερική, κινηματογραφώντας τα επί τόπου! Επίσης προχωρούν στο γύρισμα σειράς ερευνητικών ντοκιμαντέρ με μονογραφίες καλλιτεχνών όπως είναι οι γλύπτες Πολύγνωτος Βαγής και Μεμάς Καλογηράτος (με το εκπληκτικό σπίτι και μουσείο στην Κεφαλλονιά), οι ζωγράφοι Θεόδωρος Στάμος και Γουίλιαμ Μπαζιώτης κ.ά.

ΙNFO

Hellenic Diaspora Foundation, Mαγούλα, Πάτρα.

* Ο Μάνος Στεφανίδης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.