Το να βάλει κάποιος το όνομα του Καρλ Μαρξ, του «πατέρα» του κομμουνιστικού μανιφέστου, δίπλα στο όνομα των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, του λίκνου της φιλελεύθερου καπιταλισμού, μοιάζει ίσως εκ πρώτης όψεως παράταιρο. Κι όμως, αυτό ακριβώς κάνει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Ιλινόι Αντριου Χάρτμαν στον τίτλο του τελευταίου, και πολυσυζητημένου, βιβλίου του «Karl Marx in America» (University of Chicago Press).
Η δε κεντρική θέση που διατυπώνει σε αυτό είναι εξίσου προκλητική με τα μεγάλα κόκκινα γράμματα του εξωφύλλου. Παρά τις περί του αντιθέτου διακηρύξεις, υποστηρίζει ο Χάρτμαν, ο συγγραφέας του «Das Kapital», έχει αφήσει ένα βαθύ και επιδραστικό αποτύπωμα στην πνευματική, πολιτική και κοινωνική ζωή των ΗΠΑ από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι σήμερα. Μια σειρά δε από γεγονότα, από την κατάρρευση της Lehman Brothers ως την άνοδο του Ντόναλντ Τραμπ, έχουν οδηγήσει τελευταίως σε μια απρόσμενη αναβίωση του αμερικανικού ενδιαφέροντος γύρω από τις ιδέες του.
«Δεν ξέρω αν έχει γίνει της μόδας, χαίρει πάντως μιας δημοφιλίας που είχε να δει από τη δεκαετία του ’60. Ο κόσμος διαβάζει Μαρξ, γράφει βιβλία για τον Μαρξ, κάνει podcast για τον Μαρξ και τα ζητήματα που έθιξε, εκδίδει σχετικά περιοδικά, συμμετέχει σε ομάδες ανάγνωσης του έργου του. Ολα αυτά άρχισαν να συμβαίνουν τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια» υποστηρίζει ο Χάρτμαν μιλώντας στο «Βήμα».
«Η οικονομική κρίση του 2008», προσθέτει, «άφησε πολλούς νέους είτε άνεργους είτε με πολύ επισφαλείς θέσεις εργασίας, μεταξύ αυτών και πολύ μορφωμένους, που σε προηγούμενες ιστορικές περιόδους θα είχαν ασφαλή απασχόληση. Αυτό τούς έκανε να αρχίσουν να ψάχνουν για απαντήσεις».
Παραπέμπει δε σε ένα νήμα που ξεκινά, κατά τη γνώμη του, από το κίνημα Occupy Wall Street και φτάνει ως την προεδρική καμπάνια του Μπέρνι Σάντερς το 2016 και τους Δημοκρατικούς Σοσιαλιστές της Αμερικής (DSA), που σήμερα αριθμούν πάνω από 100.000 μέλη – πρόκειται για τη μεγαλύτερη σοσιαλιστική οργάνωση των ΗΠΑ, μέλη της οποίας είναι και στελέχη της αριστερής πτέρυγας των Δημοκρατικών, όπως η βουλευτής Αλεξάντρα Οκάσιο Κορτέζ ή ο υποψήφιος δήμαρχος της Νέας Υόρκης Ζοράν Μαμντάνι.
Eνα νήμα το οποίο συνέχει, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, μια άμεση ή έμμεση αναφορά σε μαρξιστικές ιδέες ή σχήματα.
«Οταν εξελέγη ο Τραμπ για πρώτη φορά το 2016», σημειώνει ο Χάρτμαν, «υπήρξε μια ταχεία άνοδος των Δημοκρατικών Σοσιαλιστών της Αμερικής και ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για αριστερόστροφες ιδέες, μεταξύ αυτών και εκείνες του Μαρξ.
» Ο κόσμος, ιδίως ο νέος κόσμος, αναζητούσε τρόπους για να αντισταθεί στο καθεστώς του Τραμπ, αισθανόμενος ότι το Δημοκρατικό Κόμμα δεν ήταν ο ενδεδειγμένος μηχανισμός για κάτι τέτοιο. Στα μάτια πολλών νέων στην Αριστερά, κατά τη διάρκεια της δεύτερης θητείας του Τραμπ το Δημοκρατικό Κόμμα, ή τουλάχιστον η ηγεσία του, έχει παραδοθεί. Υπάρχει λοιπόν μια όλο και εντονότερη συνειδητοποίηση ότι πρέπει να υπάρξει κάτι διαφορετικό».
Δεν είναι όμως η πρώτη φορά στην αμερικανική ιστορία που «το φάντασμα του Μαρξ πλανάται πάνω από τις ΗΠΑ». Στο βιβλίο του, ο Χάρτμαν περιγράφει τρία σημαντικά επεισόδια αντίστοιχης άνθησης. Το πρώτο ανατρέχει στον ύστερο 19ο και στον πρώιμο 20ό αιώνα, κατά τη διάρκεια της αποκαλούμενης «Επίχρυσης εποχής» (Gilded Age), που έμεινε στην ιστορία για την υψηλή συγκέντρωση πλούτου, την πολιτική διαφθορά και τις αυξανόμενες κοινωνικές ανισότητες.
«Ηταν μια περίοδος ταχείας εκβιομηχάνισης, όπου η ζωή της εργατικής τάξης μετασχηματιζόταν ριζικά. Πολλοί αγρότες ή χωρικοί βρέθηκαν ξαφνικά σε μεγάλες πόλεις, να δουλεύουν σε εργοστάσια και να μένουν σε εργατικές κατοικίες, χωρίς να είναι ευχαριστημένοι με τις συνθήκες διαβίωσής τους. Αναζητώντας τρόπους να βελτιώσουν τη ζωή τους, πολλοί στράφηκαν στον Μαρξ» αναφέρει ο Χάρτμαν.
«Η δεύτερη άνθηση», προσθέτει, «ήταν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’30, κάτι που είναι κατανοητό καθώς μιλάμε για την εποχή της Μεγάλης Υφεσης. Εχουμε την ταχεία ανάπτυξη του Αμερικανικού Κομμουνιστικού Κόμματος, που εξελίσσεται σε μεγάλη δύναμη στην αμερικανική πολιτική. Εκείνη την περίοδο, πολλοί θεωρούσαν τον Μαρξ προφήτη, επειδή περιέγραφε πώς ο καπιταλισμός παράγει κρίσεις, τις οποίες πρέπει να εκμεταλλευτεί η εργατική τάξη.
» Και μετά, η τρίτη άνθηση έρχεται τη δεκαετία του ’60, όταν οι επαναστάτες νέοι της Νέας Αριστεράς, του αντιπολεμικού κινήματος και του κινήματος για τα πολιτικά δικαιώματα άρχισαν να ξαναδιαβάζουν Μαρξ, ανάμεσα σε άλλους συγγραφείς. Αυτό που έχει ενδιαφέρον σε αυτή την τρίτη φάση, και την κάνει ακριβώς να διαφέρει από τις προηγούμενες, είναι ότι η προσοχή δεν επικεντρωνόταν αναγκαστικά στις μαρξιστικές θεωρίες του καπιταλισμού και του προλεταριάτου.
» Θυμίζω ότι τη συγκεκριμένη περίοδο η αμερικανική οικονομία πήγαινε πολύ καλά. Αντιθέτως, εστίαζαν σε όσα έλεγε ο Μαρξ για τον ιμπεριαλισμό, λόγω του πολέμου στο Βιετνάμ. Διάβαζαν επίσης και τα έργα της νεότητάς του, στα οποία αναφερόταν στην έννοια της αλλοτρίωσης, στο πλαίσιο μιας πιο υπαρξιστικής προσέγγισης».
Οπως τονίζει μάλιστα ο Χάρτμαν, παρά το γεγονός ότι καθ’ όλη τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου οι μαρξιστικές ιδέες συνδέθηκαν με τον «εχθρό», κάτι που σήμαινε ότι ήταν πολύ πιο δύσκολο να τις δει κανείς με ένα θετικό μάτι εντός ενός αμερικανικού πλαισίου, πολλοί το έκαναν. Ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον έχει για τον ίδιο το ότι ακόμα και μη- ή αντι-κομμουνιστές διάβασαν και χρησιμοποίησαν τον Μαρξ, για να στοχαστούν πάνω στο αμερικανικό φιλελεύθερο εγχείρημα και να αποδείξουν τα στοιχεία που, κατά τη γνώμη τους, συγκροτούσαν την ανωτερότητά του.
Και σήμερα; Μπορεί ένας συγγραφέας που έζησε πριν από δύο αιώνες να μιλήσει σε εμάς, να πει κάτι για το εδώ και τώρα, για την εποχή της κλιματικής μονιμοκρίσης και της ανόδου της τεχνητής νοημοσύνης; «Αυτό που συμβαίνει σήμερα έχει μεγάλες ομοιότητες με τη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα. Λαμβάνει χώρα μια ταχεία αλλαγή στην ποιότητα της εργασίας, καθώς ένα μεγάλο μέρος της συνδέεται με τον αυτοματισμό και την τεχνητή νοημοσύνη.
» Σε αυτό ακριβώς όμως εστιάζει η μαρξιστική θεωρία, στο ότι η καπιταλιστική συσσώρευση δεν θα μπορούσε να συμβεί χωρίς την εκμετάλλευση της εργασίας. Και παρά το γεγονός ότι η εργατική τάξη δεν είναι πλέον αναγκαστικά μια βιομηχανική εργατική τάξη, είναι μάλλον πιο προσανατολισμένη στις υπηρεσίες, οι άνθρωποι εξακολουθούν να πουλάνε την εργασία τους για να επιβιώσουν και αισθάνονται ότι αυτό τούς καθιστά αντικείμενο εκμετάλλευσης. Επομένως, οι ιδέες του Μαρξ αντηχούν στο σήμερα. Στα δε ύστερα χειρόγραφά του ο Μαρξ έγραψε για τη φύση και το περιβάλλον. Υπάρχει λοιπόν σήμερα ένα νέο ρεύμα μαρξιστικής οικολογίας, που εστιάζει στον ρόλο του καπιταλισμού στην κλιματική αλλαγή» αναφέρει.
Πόσο εύκολο είναι να υπογράφει κανείς ένα βιβλίο για τον Μαρξ στην Αμερική του Τραμπ; «Ξεκίνησα να γράφω το βιβλίο πριν από 10 χρόνια», μας λέει, «όταν ακόμη τα πράγματα ήταν λιγότερο επικίνδυνα. Η διακυβέρνηση Τραμπ είναι αυταρχική και αναζητεί τρόπους να κάμψει τη δημοκρατία, κάτι το οποίο κάνει με αρκετή επιτυχία. Εχουμε επιθέσεις στους φιλελεύθερους θεσμούς και στα πανεπιστήμια, η ακαδημαϊκή ελευθερία βρίσκεται σε κίνδυνο, ενώ ένα δεξιόστροφο μέρος της αμερικανικής κοινωνίας αισθάνεται ότι έχει τη μεγαλύτερη δύναμη που είχε εδώ και πολύ καιρό».
«Αυτή δεν είναι μια εποχή να παραμένει κανείς σιωπηλός», καταλήγει, «είναι μια εποχή στην οποία όλα τα ενδεχόμενα και οι δυνατότητες είναι ανοιχτά. Και παρά το γεγονός ότι ο φασισμός συνιστά ένα τέτοιο πραγματικό ενδεχόμενο, υπάρχουν κι άλλες δυνατότητες που μπορούμε να ακολουθήσουμε για να μη συμβεί κάτι τέτοιο».
