Κάθε χρόνο τα ίδια – για την ακρίβεια, πλέον, ελέω της κλιματικής αλλαγής, κάθε χρόνο και χειρότερα. Οι πυρκαγιές έχουν μετατρέψει τα αλλοτινά όνειρα θερινής νυκτός σε μόνιμους «πύρινους εφιάλτες». Η Χίος, η Παλαιά Φώκαια, η Σμύρνη, τα Μέγαρα και η Ραφήνα των τελευταίων ημερών είναι μόνο μερικά από τα ατελείωτα περιστατικά πυρκαγιάς που λαμβάνουν χώρα κάθε καλοκαίρι. Και τι σημαίνουν οι φωτιές για τη χώρα μας αλλά και για ολόκληρο τον κόσμο; Απώλειες ανθρώπινων ζωών, καταστροφή περιουσιών, καταστροφή τού (ήδη πολύπαθου) περιβάλλοντος.
Και αν αυτά δεν είναι αρκετά για να μας κάνουν να… καθόμαστε σε «αναμμένα κάρβουνα», έρχεται τώρα μια νέα μελέτη ερευνητών της Σχολής Δημόσιας Υγείας Τ.Η. Chan του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ για να ρίξει και άλλο λάδι στη φωτιά. Με βάση τα ευρήματά της, που δημοσιεύθηκαν πριν από λίγες ημέρες στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό «Nature Medicine», η έκθεση των ανθρώπων στον καπνό των πυρκαγιών προκαλεί αλλαγές στο ανοσοποιητικό σύστημα, οι οποίες περιλαμβάνουν απορρύθμιση των γονιδίων που συνδέονται με το άσθμα και τις αλλεργίες, αλλά και αλλαγές σε ανοσοκύτταρα τα οποία παίζουν καθοριστικό ρόλο στην άμυνα του οργανισμού ενάντια στα παθογόνα. Μάλιστα, οι αλλαγές αυτές φάνηκε να αφορούν ακόμη και τα υγιή άτομα.
Κίνδυνος εξ αποστάσεως
Οι πυρκαγιές βλάπτουν λοιπόν σοβαρά την υγεία όλων όσοι εκτίθενται στον καπνό, ακόμη και αν βρίσκονται πολλά χιλιόμετρα μακριά από την πύρινη εστία, όπως ανέφερε στο Βήμα-Science η πρώτη συγγραφέας της μελέτης, κύρια ερευνήτρια στο Τμήμα Περιβαλλοντικής Υγείας της Σχολής Δημόσιας Υγείας Τ.Η. Chan του Χάρβαρντ, δρ Μέρι Μάργκαρετ Τζόνσον.
«Δεν χρειάζεται να είναι κάποιος κοντά στην πυρκαγιά για να επηρεαστεί η υγεία του. Ο καπνός μπορεί να ταξιδέψει εκατοντάδες ή και χιλιάδες χιλιόμετρα αν οι άνεμοι είναι ισχυροί. Είναι χαρακτηριστική μελέτη που διεξήχθη στον Καναδά κατά τις μεγάλες πυρκαγιές του 2023 και η οποία έδειξε ότι η έκθεση στον καπνό αύξησε τις κλήσεις για μεταφορά στο νοσοκομείο εξαιτίας καρδιολογικών και αναπνευστικών προβλημάτων ακόμη και σε περιοχές που βρίσκονταν σε απόσταση δύο ωρών από την πύρινη εστία». Κοινώς… καήκαμε (κυριολεκτικώς και μεταφορικώς).
Η μελέτη της δρος Τζόνσον και της υπόλοιπης ερευνητικής ομάδας του Χάρβαρντ έρχεται τώρα να ρίξει φως στο (κυτταρικό) γιατί ο καπνός των πυρκαγιών επιβαρύνει την υγεία και οδηγεί σε αύξηση των νοσηλειών.
«Η μελέτη μας είναι η πρώτη που εξέτασε τις κυτταρικές αλλαγές που συνδέονται με την έκθεση στον καπνό των πυρκαγιών και έδειξε πώς ο καπνός μπορεί να προκαλέσει βλάβες στον ανθρώπινο οργανισμό μέσω του ανοσοποιητικού συστήματος».
Τοξικό κοκτέιλ
Το ένα γιατί γεννά το άλλο. Είναι επόμενο να αναρωτηθεί κάποιος γιατί ο καπνός από τις πυρκαγιές είναι τόσο επικίνδυνος. Διότι αποτελεί ένα άκρως «τοξικό κοκτέιλ» με… συστατικά όπως τα αιωρούμενα μικροσωματίδια (ΡΜ10 αλλά και τα άκρως διεισδυτικά στους πνεύμονες ΡΜ2,5), αέρια, υλικά από τα κατεστραμμένα κτίρια όπως τα «αιώνια χημικά» PFAS, τοξικά μέταλλα αλλά και πλήθος άλλων καρκινογόνων ουσιών (το «κοκτέιλ» μπορεί να παρουσιάζει διαφοροποιήσεις στη σύστασή του ανάλογα με τα υλικά που καίγονται κάθε φορά, αλλά στον άκρως βιομηχανοποιημένο κόσμο μας πολύ συχνά περιέχει και επικίνδυνες ουσίες-«τέκνα» της βιομηχανίας).
«Ηταν γνωστό ότι η έκθεση στον καπνό των πυρκαγιών συνδέεται με αναπνευστικά, καρδιολογικά και νευρολογικά προβλήματα καθώς και με προβλήματα στην έκβαση των κυήσεων, ωστόσο μέχρι τώρα δεν είχαμε κατανοήσει το πώς συμβαίνει αυτό» σημείωσε η δρ Τζόνσον και συμπλήρωσε ότι η νέα μελέτη της ίδιας και των συνεργατών της κλείνει αυτό το κενό στην επιστημονική γνώση ανοίγοντας παράλληλα τον δρόμο ώστε οι γιατροί αλλά και οι αρμόδιοι φορείς για τη δημόσια υγεία να είναι σε θέση να αποκρίνονται αποτελεσματικότερα στην ολοένα και αυξανόμενη απειλή των «τοξικών» πυρκαγιών.
Προκειμένου να καταλήξουν στα «καυτά» συμπεράσματά τους οι ερευνητές συνέλεξαν αίμα από δύο ομάδες εθελοντών (φρόντισαν να υπάρχει αντιστοίχιση σε ό,τι αφορούσε την ηλικία, το φύλο και τη κοινωνικο-οικονομική κατάσταση): η μία ομάδα περιέλαβε 31 ενηλίκους που είχαν εκτεθεί σε καπνό από πυρκαγιές (τόσο πυροσβέστες όσο και πολίτες) και η δεύτερη 29 ενηλίκους που δεν είχαν εκτεθεί σε καπνό. Κανένας από τους εθελοντές των δύο ομάδων δεν αντιμετώπιζε κάποιο οξύ ή χρόνιο πρόβλημα υγείας, ενώ επίσης κανένας δεν λάμβανε ανοσοτροποποιητικά φάρμακα (τα οποία θα «κάλυπταν» τις επιπτώσεις στο ανοσοποιητικό σύστημα) πριν ή κατά τη συλλογή του δείγματος αίματος η οποία έλαβε χώρα μέσα στον πρώτο μήνα από την έκθεση στον καπνό της πυρκαγιάς.
«Σύμμαχοι» των ερευνητών στην εξέταση των δειγμάτων στάθηκαν οι τεχνολογίες αιχμής που αφορούν ανάλυση σε επίπεδο μεμονωμένων κυττάρων (επιγενετικές αναλύσεις και κυτταρομετρία μάζας η οποία επιτρέπει την ανάλυση μεγάλου αριθμού κυττάρων σε σύντομο χρονικό διάστημα χαρτογραφώντας παράλληλα πολλαπλά χαρακτηριστικά του κάθε κυττάρου) αλλά και εργαλεία βιοπληροφορικής.
Ανησυχητικά ευρήματα
Με αυτή τη… hi-tech χείρα βοηθείας οι επιστήμονες εντόπισαν αρκετές αλλαγές σε κυτταρικό επίπεδο στα άτομα που είχαν εκτεθεί σε καπνό από πυρκαγιές σε σύγκριση με τα άτομα εκείνα που δεν είχαν εκτεθεί.
Συγκεκριμένα, όπως περιέγραψε η δρ Τζόνσον, «η έκθεση στον καπνό φάνηκε να αλλάζει το ανοσοποιητικό σύστημα. Προκάλεσε αύξηση στα Τ κύτταρα μνήμης CD8+ – έναν τύπο ανοσοκυττάρων ζωτικής σημασίας για τη μακροπρόθεσμη ανοσία ενάντια στα παθογόνα καθώς και για την ικανότητα του ανοσοποιητικού συστήματος να αποκρίνεται στις απειλές και να καθοδηγεί τους κατάλληλους τύπους κυττάρων του στις σωστές περιοχές του οργανισμού που χρειάζονται υποστήριξη. Παράλληλα, όπως είδαμε, τα άτομα που είχαν εκτεθεί στον καπνό παρουσίασαν αλλαγές στη ρύθμιση 133 γονιδίων που συνδέονται με τις αλλεργίες και το άσθμα. Ακρως σημαντικό ήταν και το εύρημα ότι η έκθεση στον καπνό αύξανε τον αριθμό των ανοσοκυττάρων στα οποία προσδένονταν και ”φώλιαζαν” τοξικά μέταλλα όπως το κάδμιο και ο υδράργυρος. Τέλος, είδαμε ότι τα χημικά ΡFAS που συχνά περιέρχονται στον καπνό προκαλούν αλλαγές στο DNA».
Σύμφωνα με την ερευνήτρια, τα ευρήματα αυτά καταδεικνύουν ότι «το ανοσοποιητικό σύστημα είναι άκρως ευαίσθητο στις περιβαλλοντικές εκθέσεις όπως ο καπνός από τις πυρκαγιές, και αυτό αφορά και τα υγιή άτομα».
Το φλέγον ερώτημα
Και εδώ έρχεται άλλο ένα «φλέγον» ερώτημα. Οι αλλαγές που παρατήρησαν οι ερευνητές είναι αναστρέψιμες ή όχι; Η δρ Τζόνσον απάντησε ότι… δεν έχει απάντηση.
«Δεν γνωρίζουμε κατά πόσον είναι αναστρέψιμες οι αλλαγές, υποπτευόμαστε όμως ότι υπάρχει, τουλάχιστον ως έναν βαθμό, αναστροφή με την πάροδο του χρόνου καθώς τα ανοσοκύτταρα του οργανισμού ανανεώνονται». Αυτή ακριβώς την απάντηση αναζητεί τώρα η ερευνητική ομάδα μελετώντας μεγαλύτερες ομάδες ασθενών και για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα ώστε να εντοπίσει τις μακροπρόθεσμες συνέπειες της έκθεσης στον καπνό για τον ανθρώπινο οργανισμό.
Η πολύτιμη αυτή καινούργια γνώση, όπως επεσήμανε η πρώτη συγγραφέας της μελέτης, μπορεί να συμβάλει στην πρώιμη ανίχνευση δυσλειτουργιών του ανοσοποιητικού συστήματος ατόμων που έχουν εκτεθεί στον καπνό μέσω της ανάπτυξης ειδικών βιοδεικτών και να οδηγήσει σε νέες θεραπείες που θα περιορίζουν ή και θα προλαμβάνουν τις επιδράσεις του καπνού στην υγεία.
«Ελπίζουμε ότι η έρευνά μας θα οδηγήσει στον εντοπισμό συγκεκριμένων μοριακών στόχων για ανάπτυξη φαρμάκων καθώς σήμερα δεν υπάρχουν ειδικά φάρμακα για την πρόληψη των συνεπειών του καπνού στο ανθρώπινο σώμα».
Και βέβαια τα νέα ευρήματα πρέπει να αποτελέσουν πυξίδα και για τις αρμόδιες αρχές ανά τον κόσμο, τόνισε η ερευνήτρια. «Απαιτούνται περισσότερες εκστρατείες ενημέρωσης του πληθυσμού σχετικά με τους κινδύνους έκθεσης στον καπνό και σε άλλους περιβαλλοντικούς ρύπους, ειδικά τώρα πλέον που μετρήσαμε την επίδραση του καπνού σε επίπεδο κυττάρου και είδαμε τις τόσο επιβαρυντικές αλλαγές που προκαλούνται στο ανοσοποιητικό σύστημα».
Με τις φωτιές να αυξάνονται και να πληθύνονται εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, η ώρα για δράση είναι… χθες. Διότι διαφορετικά το «φωτιά στα μπατζάκια μας» θα είναι λίγο.
Δημοσθένης Σαρηγιάννης: «Ενα επικίνδυνο “χημικό φορτίο”»
Σχολιάζοντας τα ευρήματα των αμερικανών επιστημόνων, ο δρ Δημοσθένης Σαρηγιάννης, καθηγητής Περιβαλλοντικής Μηχανικής ΑΠΘ και πρόεδρος του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, σημείωσε: «Η πρωτοτυπία της μελέτης του Harvard έγκειται στην ανάλυση των επιπτώσεων του καπνού των πυρκαγιών σε κυτταρικό και μοριακό επίπεδο, με ιδιαίτερη έμφαση στις αλλαγές γονιδιακής έκφρασης και στη δραστηριότητα των ανοσοκυττάρων.
Οι αλλαγές στα κύτταρα μνήμης CD8+ T και στα επίπεδα βιοδεικτών φλεγμονής και τοξικότητας υπογραμμίζουν την ευαισθησία του ανοσοποιητικού συστήματος στις περιβαλλοντικές εκθέσεις. Ιδιαίτερης σημασίας είναι η ανίχνευση αλλαγών σε 133 γονίδια που σχετίζονται με αλλεργίες και άσθμα, καθώς και η σύνδεση των κυττάρων με τοξικά μέταλλα όπως ο υδράργυρος και το κάδμιο, στοιχείο που αναδεικνύει την ευρύτητα των αρνητικών επιπτώσεων της έκθεσης».
Είναι ενδιαφέρον ότι η ερευνητική ομάδα του δρος Σαρηγιάννη έχει καταλήξει σε συμπεράσματα τα οποίαν συνάδουν με αυτά των αμερικανών συναδέλφων τους: «Το EnvELab και η ερευνητική μας ομάδα HERACLES για το εκθεσίωμα και την υγεία στο ΑΠΘ έχει μελετήσει πολυάριθμους ρύπους με γνωστές ή ύποπτες νευροτοξικές ιδιότητες – από βαρέα μέταλλα μέχρι ορμονικούς διαταράκτες και ατμοσφαιρικά σωματίδια.
Για παράδειγμα, έχουμε επισημάνει ότι η έκθεση σε σωματιδιακή ύλη της ατμόσφαιρας μπορεί να πυροδοτήσει φλεγμονώδεις αποκρίσεις και οξειδωτικό στρες στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα, συμβάλλοντας έτσι σε χρόνιες νευρολογικές παθήσεις. Ιδιαίτερα στην περίπτωση του καπνού δασικών πυρκαγιών, έχει φανεί πως τα αιωρούμενα μικροσωματίδια περιέχουν ένα τοξικό “χημικό φορτίο” – αποτελούμενο όχι μόνο από προϊόντα καύσης της βιομάζας, αλλά και από βαρέα μέταλλα και καρκινογόνες οργανικές ενώσεις (λόγω καύσης πλαστικών, χρωμάτων κ.ά. σε κατοικημένες περιοχές).
Η εισπνοή αυτού του μείγματος εναποθέτει στον οργανισμό ουσίες που μπορεί να παραμείνουν για μεγάλα διαστήματα και να επηρεάσουν τόσο τη νευρολογική όσο και την ανοσολογική λειτουργία. Τα ευρήματα αυτά στηρίζουν την άποψη ότι φαινόμενα όπως ο καπνός των πυρκαγιών μπορούν να επιδεινώσουν προβλήματα υγείας (π.χ. άσθμα, αλλεργίες, γνωστικές δυσλειτουργίες) μέσω πολύπλοκων μηχανισμών».
Τα στοιχεία
- 450.000 καμένα στρέμματα ήταν ο απολογισμός των πυρκαγιών που κατεγράφησαν στην Ελλάδα το 2024, σύμφωνα με το WWF Ελλάς και την πυρομετεωρολογική ομάδα FLAME της Μονάδας ΜΕΤΕΟ του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.
- 255.000 στρέμματα και πλέον εξ αυτών αφορούσαν δασικές εκτάσεις και προστατευόμενες περιοχές Natura.
- 42% ήταν η αύξηση του αριθμού των πυρκαγιών στη χώρα μας το 2024 σε σύγκριση με τον μέσο όρο της περιόδου 2006-2023.
- 1,5 και πλέον εκατομμύρια θάνατοι ετησίως σε παγκόσμιο επίπεδο αποδίδονται στην ατμοσφαιρική ρύπανση που προκαλείται από τις πυρκαγιές, σύμφωνα με διεθνή μελέτη που δημοσιεύθηκε στο ιατρικό περιοδικό «The Lancet» τον Νοέμβριο του 2024.
