Στις πρόσφατες καταστροφικές πυρκαγιές, οι φωτογραφίες καμένων ζώων κατέκλυσαν τα ΜΜΕ. Δεν έλειψαν όμως και οι εικόνες μέριμνας. Ειδικότερα, η φωτογραφία ενός νέου ανθρώπου που κουβαλούσε στην αγκαλιά ένα πρόβατο ενώ προσπαθούσε να απομακρυνθεί από τη φωτιά πάνω σε ένα μηχανάκι προκάλεσε ενδιαφέρον και συγκίνηση.
Το ενδιαφέρον και η μέριμνα για τα ζώα και τον έμβιο κόσμο αποτελεί κρίσιμο ζήτημα εν μέσω της κλιματικής αλλαγής αλλά και της περιβαλλοντικής καταστροφής. Η στροφή προς μια πιο συμπεριληπτική και συμβιωτική σχέση του ανθρώπου με τα ζώα και το περιβάλλον αποτυπώνεται και στις ιστορικές σπουδές κατά τις τελευταίες δεκαετίες.
Στα νεότερα χρόνια, η ιστορία συγκροτήθηκε ως επιστήμη στο πλαίσιο της κατανόησης της ανθρώπινης πορείας μέσα στον χρόνο ενώ η διάκριση μεταξύ της «ανθρώπινης» και της «φυσικής» ιστορίας συμπορεύθηκε με τη διχοτομία «φύση» και «πολιτισμός».
Οι παραπάνω δυαδικές αντιθέσεις αναθεωρούνται σταδιακά. Με άξονα τη διεπιστημονική οπτική, η ιστορία της σχέσης των ανθρώπων με τα ζώα και το περιβάλλον διεκδικεί θέση στην επιστημονική έρευνα.
Αξιοσημείωτη είναι η διερεύνηση των τρόπων θεμελίωσης του εξελικτισμού, της διαμόρφωσης των ιδεών γύρω από την ανωτερότητα του ανθρώπου αλλά και της διχοτομίας ανάμεσα στη φύση και στον πολιτισμό.
Σε συλλογικά έργα όπως της Ντόροθι Μπραντς (επιμ.), Beastly Natures: Animals, Humans, and the Study of History (εκδ. University of Virginia Press, 2010) ή της Μίκε Ρόσερ κ.ά. (επιμ.), Handbook of Historical Animal Studies (εκδ. DeGruyter, 2021) αναδεικνύονται όψεις αυτής της προβληματικής.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η μελέτη της έννοιας του «σπισισμού» (ή «ειδισμού») και των διαδικασιών εδραίωσης της ανθρώπινης ανωτερότητας σε συνδυασμό με την κυριαρχία του ανθρώπου επί των ζώων και της φύσης. Ρεύματα ιδεών και αξιών όσο και καθιερωμένες πολιτισμικές πρακτικές και παραδόσεις όπως το «τσίρκο», το «κλουβί», ο «ζωολογικός κήπος», οι «ταυρομαχίες» αποτελούν κρίσιμα πεδία για την κατανόηση της ανθρωποκεντρικής θεώρησης του κόσμου και των ταξινομικών συστημάτων της.
Ωστόσο, η ιστορία περιλαμβάνει ποικίλα παραδείγματα αλληλόδρασης των ανθρώπων με τα ζώα. Ο αγροτικός κόσμος, οι τρόποι καλλιέργειας και διατροφής, ο εγκλιματισμός των ζώων σε ανθρώπινα περιβάλλοντα, η ιστορία των πολέμων και της ένταξης ζώων όπως τα άλογα σε αυτούς, η ιστορία της επιστημονικής έρευνας και των εργαστηριακών πειραμάτων, η ιστορία των ασθενειών και των πανδημιών, η δαιμονοποίηση ζώων που συχνά αποτελούν θύματα παρά θύτες, η συντροφική σχέση ανθρώπων με ζώα και οι συναισθηματικές της όψεις δείχνουν ότι τα ζώα έχουν σημαντική και πολύπλευρη θέση στη μελέτη του παρελθόντος, πέρα από ακραιφνώς ανθρωποκεντρικές οπτικές.
Η ιστορία που μεριμνά ή ενσωματώνει τα ζώα και τον έμβιο κόσμο αντιμετωπίζει πολλές μεθοδολογικές και θεωρητικές προκλήσεις. Μία από αυτές είναι η έννοια του «δρώντος υποκειμένου» αλλά και των τρόπων που μπορεί να μελετηθεί μια μη ανθρωποκεντρική ιστορία.
Ωστόσο, αυτή η διάσταση έχει και αντίστροφή φορά. Μια ιστορία που εμπερικλείει μέριμνες για τον «ειδισμό» προσφέρει τη δυνατότητα να διερευνήσουμε τελικά και την έννοια του ανθρώπου, πώς δηλαδή και με ποιους τρόπους ορίζεται η κατηγορία «άνθρωπος», ποιοι εξαιρούνται ή εντάσσονται στην κατηγορία των «ζώων», πώς κατανοείται αυτή η έννοια και ποιες διακρίσεις ή αποκλεισμούς παράγει.
Η ιστορία των ειδών (species history) και η ιστορία της σχέσης των ανθρώπων με τα ζώα ενδέχεται τελικά να μας δώσουν τη δυνατότητα να ξανασκεφούμε ποιοι θεωρούνται άξιοι να έχουν ιστορία και ποιοι όχι.
Η κυρία Εφη Γαζή είναι καθηγήτρια Θεωρίας της Ιστοριογραφίας και Νεότερης Ιστορίας του Τμήματος Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.
