Στην εποχή της εικόνας, η ισχύς του φωτογραφικού φακού υπερβαίνει την αποτύπωση της πραγματικότητας. Εργαλειοποιείται και μετατρέπεται σε ανυπέρβλητο όργανο μεροληπτικής αφήγησης, αγγίζοντας συχνά τα όρια της χειραγώγησης. Η πρόσφατη εικόνα ενός αποστεωμένου παιδιού στη Λωρίδα της Γάζας, η οποία κατέκλυσε τα διεθνή μέσα μαζικής ενημέρωσης, αποτέλεσε την αφορμή ξεσπάσματος ενός νέου, ακόμη μεγαλύτερου κύματος λαϊκής οργής, αλλά και πολιτικής αντιπαράθεσης για όσα συμβαίνουν σήμερα στην Παλαιστίνη.
Βέβαια, εκ των υστέρων αποδείχθηκε ότι το συγκεκριμένο παιδί, εκτός της υφιστάμενης κατάστασης υποσιτισμού, αντιμετώπιζε σοβαρά υποκείμενα παθολογικά νοσήματα με αποτέλεσμα ο θάνατός του να οφείλεται εν μέρει και σε αυτά. Φυσικά, το ερώτημα δεν είναι αν η φωτογραφία υπήρξε αληθινή – υπήρξε. Το ερώτημα είναι: τι πραγματικά εξιστορούσε και, κυρίως, τι άφηνε προς τα έξω να εννοηθεί;
Η συγκεκριμένη εικόνα λειτούργησε ως ένα παντοδύναμο και αναμφισβήτητο οπτικό επιχείρημα. Ουδείς τολμάει, άλλωστε, να προβάλει αντιρρήσεις στη θέα ενός λιμοκτονούντος αγοριού. Οταν το βλέμμα αφοπλίζεται από την ωμότητα, και το θυμικό αιχμαλωτίζει τη λογική, αυτή η συναισθηματική καθήλωση είναι συχνά το πρόσφορο έδαφος για την ποδηγέτηση της αλήθειας.
Στην εποχή των ειδήσεων του δευτερολέπτου και της ενημέρωσης του ατελείωτου scroll, πόσοι είναι άραγε αυτοί που θα αναζητήσουν, θα ελέγξουν, θα διασταυρώσουν, και τελικώς θα επιβεβαιώσουν βαθύτερες σχέσεις αιτίας και αιτιατού εντός ενός ευρύτερου πλαισίου γεγονότων; Ελάχιστοι. Και στο σημείο αυτό ακριβώς εδράζεται η υπεροχή – αλλά και ο παραμορφωτικός κίνδυνος – της εικόνας.
Το 2015, η συγκλονιστική φωτογραφία του τρίχρονου Αϊλάν Κουρντί, που κειτόταν πνιγμένος σε μια τουρκική αμμώδη ακτή, καθήλωσε την υφήλιο ρίχνοντας φως στο μεταναστευτικό δράμα που εκτυλισσόταν στο Βορειοανατολικό Αιγαίο. Το άψυχο κορμί του παιδιού αυτού έγινε σύμβολο της μεταναστευτικής κρίσης εκείνης της περιόδου. Αν και ήταν μόνο μία από τις αμέτρητες παιδικές απώλειες στα νερά της Μεσογείου, η εικόνα του στάθηκε αρκετή για να οχλήσει κοιμώμενες συνειδήσεις και να προκαλέσει ευρύτερες εξελίξεις με αποκορύφωμα λίγους μήνες αργότερα την υπογραφή της Κοινής Δήλωσης Ευρωπαϊκής Ενωσης – Τουρκίας, μιας συμφωνίας-σταθμό για τον έλεγχο της παράνομης μετανάστευσης.
Ετσι, ο θάνατος του Αϊλάν, όπως καταγράφηκε από τον φωτογραφικό φακό, έγινε εργαλείο διαμόρφωσης επίσημης πολιτικής ατζέντας. Ή, για τους πιο κυνικούς, η εικόνα του αποτέλεσε αντικείμενο διαπραγματεύσεων και νόμισμα συναλλαγής στο γεωπολιτικό παζάρι, μια σύγχρονη σκύλευση στον βωμό τής μέχρι τότε διαχειριστικής ανικανότητας.
Τόσο η εικόνα από τη Γάζα όσο και αυτή του Αϊλάν, όσο και άλλες αντίστοιχες όπως του μικρού κοριτσιού που καταρρέει από πείνα στη Σομαλία, ενώ λίγα μέτρα πίσω της καραδοκεί ένας γύπας, δεν ψεύδονται. Ομως, η αποσπασματική και κατά περίπτωση προβολή τους μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο πολιτικής, ιδεολογικής και εμπορικής εκμετάλλευσης, εξυπηρετώντας σκοπιμότητες που έχουν ως κύριο στόχο το υποσυνείδητο της κοινής γνώμης.
Τα μέσα ενημέρωσης και κοινωνικής δικτύωσης, που ξεκάθαρα πλέον λειτουργούν με όρους θεάματος, έχουν βασίσει την εμπορική τους λειτουργία και επιβίωση στην απαράβατη αρχή: «τίποτα δεν πουλάει περισσότερο από την ανθρώπινη τραγωδία».
Οταν δε η τραγωδία αυτή σχηματοποιείται στο πρόσωπο ενός ημιθανούς παιδιού, μιας ευάλωτης γυναίκας ή ενός κατατρεγμένου γέροντα, η πίεση που ασκείται στο μαλακό υπογάστριο των τηλεοπτικών μαζών είναι μεγαλύτερη. Στην ουσία, πρόκειται για ένα χρηματιστήριο συναισθημάτων και εντυπώσεων όπου κυριαρχούν οι μετοχές των πιο σοκαριστικών και εκρηκτικών έναντι των σχολαστικών, επακριβών αλλά και ανιαρών – με τηλεοπτικούς όρους – αφηγήσεων.
Δεν είναι, όμως, μόνο τα ετεροκατευθυνόμενα ΜΜΕ που καπηλεύονται την εικόνα. Οι πάσης φύσεως αντιμαχόμενες πλευρές σε συγκρούσεις, ιδεολογικές, πολεμικές κ.τ.λ., και συγκεκριμένα κρατικές οντότητες, ακτιβιστές, παραστρατιωτικοί, ακόμα και τρομοκρατικές οργανώσεις, γνωρίζουν τη δύναμη της σημειολογίας και επενδύουν συστηματικά στον συμβολισμό. Μια φωτογραφία από ένα βομβαρδισμένο νοσοκομείο ή ένα γκρεμισμένο σχολείο γεμάτο από παράπλευρες απώλειες, ένα καμένο «Κοράνι», ή ένα σκίτσο του προφήτη στο «Charlie Hebdo» μπορεί ανάλογα με την οπτική γωνία να οδηγήσει στον προσηλυτισμό και την πετυχημένη στρατολόγηση περισσότερων δογματικών υποστηρικτών από ό,τι ένα κείμενο συγκροτημένων επιχειρημάτων.
Οι εικόνες των νεκρών παιδιών, είτε αυτά ενταφιάζονται στη Γάζα, είτε στο Νταρφούρ, είτε στο Βερολίνο και τη Νέα Υόρκη, οφείλουμε να μην περάσουν στη λήθη. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι πρέπει να αποτελέσουν και άλλοθι για αβίαστες εξιστορήσεις και εύκολα επιχειρήματα που μπορεί με τη σειρά τους να σηματοδοτήσουν και να προκαλέσουν υπό μορφή φαινομένου ντόμινο εξίσου δυσάρεστες καταστάσεις.
Αν πραγματικός σκοπός μας είναι να τιμήσουμε τα πρόσωπα αυτά αποδίδοντας την πρέπουσα αξία στις μαρτυρικές συνθήκες ζωής και θανάτου τους, και όχι να τα μετατρέψουμε σε καθρέφτες του εύθραυστου «εγώ» μας, προβάλλοντας πάνω τους τις ιδεοληψίες και τις ψυχικές μας ανάγκες για συναισθηματική εκτόνωση, τότε οφείλουμε να σταθούμε με κριτικό πνεύμα και αμφισβήτηση απέναντι σε κάθε φωτογραφικό φακό.
Ζητούμενο λοιπόν είναι η αποκρυπτογράφηση των εικόνων που θα οδηγήσει στην αποπλαισιοποίησή τους και τελικά στην αποδέσμευσή τους από κάθε μορφή σκοπιμότητας. Οχι για να υποβαθμίσουμε ή να μειώσουμε τις εν εξελίξει τραγωδίες στις διάφορες γωνιές του πλανήτη, αλλά για να τις αντιληφθούμε στην ολότητά τους σφαιρικά και όχι προς την κατεύθυνση που κάποιοι τεχνηέντως επιδιώκουν να τις οδηγήσουν.
Ο κύριος Μάριος Καλέας είναι διοικητής της Ελληνικής Υπηρεσίας Ασύλου και αντιπρόεδρος του ΔΣ του Ευρωπαϊκού Οργανισμού για το Ασυλο.
