Εμβληματική μορφή της μεταπολεμικής μας ποίησης, αλλά επίσης κριτικός, ανθολόγος και αρθρογράφος με παρέμβαση στα δημόσια πράγματα, ο Μανόλης Αναγνωστάκης δεν είναι σε καμιά περίπτωση παραγνωρισμένος.
Την πορεία του στη γραφή και την κριτική της πρόσληψη, που δεν ήταν εξαρχής ενθουσιώδης ούτε ευθύγραμμη, παρουσιάζει ο τόμος Εισαγωγή στην ποίηση του Αναγνωστάκη. Επιλογή κριτικών κειμένων (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) που επιμελείται ο νεοελληνιστής Δημήτρης Κόκορης, καθηγητής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Ο τόμος παρακολουθεί την κριτική υποδοχή του Αναγνωστάκη ανά συλλογή αλλά και τις αποτιμήσεις, 20 χρόνια μετά τον θάνατό του, της συνολικής του παρουσίας. Για βασικούς σταθμούς της κριτικής πρόσληψης του ποιητή αλλά και για διαδεδομένες κρίσεις που αμφισβητούνται συζητήσαμε με τον επιμελητή του τόμου.
«Ο Μανόλης Αναγνωστάκης γράφει απλά, χωρίς λογοτεχνική πόζα, χωρίς λεκτικές φιοριτούρες ή στολίσματα του λόγου που θα έκαναν, σε επίπεδο επιφανείας, τους στίχους του εντυπωσιακούς» λέει για τον ποιητή ο Δημήτρης Κόκορης
Ο Αναγνωστάκης έχει ταξινομηθεί ως «πολιτικός ποιητής», παρατηρούμε όμως ότι αυτός ο χαρακτηρισμός αμφισβητείται ιδιαίτερα επίμονα στις συζητήσεις της τελευταίας δεκαετίας.
«Πρόκειται για ένα είδος κριτικού στερεοτύπου, το οποίο έχει εμφιλοχωρήσει στη δημόσια συζήτηση και κυρίως ίσως διαιωνίζεται μέσα από τον “σχολικό” Αναγνωστάκη. Στα σημειώματα των σχολικών ανθολογίων λογοτεχνίας όπου γίνεται λόγος για την κατηγορία της πολιτικής-κοινωνικής ποίησης της Πρώτης Μεταπολεμικής Γενιάς, εδώ και αρκετά χρόνια η αρχή γίνεται από τον Αναγνωστάκη. Αυτό τον περιορίζει, με την έννοια ότι ο Αναγνωστάκης είναι και πολιτικός ποιητής, αλλά όχι αποκλειστικά.
Οπως έχει δηλώσει και ο ίδιος σε συνέντευξη, είναι και ερωτικός ποιητής, και γενικά μιλώντας είναι υπαρξιακός ποιητής, άλλωστε κάθε άξια λόγου ποιητική κατάθεση που σπάει το κέλυφος του χρόνου έχει οπωσδήποτε και έναν υπαρξιακό πυρήνα. Οπότε, δεν είναι απόλυτα ακριβές να λέμε ότι είναι από τους κατεξοχήν πολιτικούς ποιητές μας αποκλειστικά, είναι ένα ζήτημα που έχει πλέον λυθεί».
Η ένταξή του στον χώρο της Αριστεράς, από τη συμμετοχή στην ΕΠΟΝ στα φοιτητικά του χρόνια μέχρι τις μεταπολιτευτικές υποψηφιότητες ως βουλευτής με το ΚΚΕ Εσωτερικού, καθόρισε, θεωρείτε, τον χαρακτηρισμό του ως πολιτικού ποιητή;
«Η δημόσια παρουσία του Αναγνωστάκη ίσως ενδυνάμωσε το στερεότυπο του αποκλειστικά πολιτικού ποιητή, όμως η παρουσία του ως φυσικού πολιτικοποιημένου προσώπου και οι πολλές πολιτισμικές του παρεμβάσεις από τη Μεταπολίτευση και εξής είναι διαφορετικό πράγμα από την ποίησή του καθαυτή· εκεί οι θέσεις του περνούν υποδόρια, με τόνο χαμηλό, χωρίς κραυγές ή έντονη αίσθηση στράτευσης. Ηταν ίσως η αισθητική του αυτή, είχε μια αντίληψη περί αισθητικής που απέκλειε τον υψηλό τόνο ή την υμνολόγηση για κάποια θέματα πολιτικής φύσεως».
Εισαγωγή στην ποίηση του Αναγνωστάκη. Επιλογή κριτικών κειμένων. Επιμέλεια Δημήτρης Κόκορης. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2025, σελ. 576, τιμή 28 ευρώ
Αυτό του κόστισε, καταλαβαίνει ο αναγνώστης του τόμου των κριτικών δοκιμίων, στον τρόπο με τον οποίο τον αντιμετώπισε η αριστερή κριτική…
«Βέβαια, διότι, προτού έρθει η συνολική καταξίωση – που ήρθε από τη Μεταπολίτευση και εξής –, από τα πρώτα του φανερώματα και μέχρι τη μέση της ποιητικής του πορείας η κριτική είναι αμφίθυμη και από πολύ νωρίς ξεκινά η αμφισβήτησή του και από ανθρώπους της δικής του όχθης, από κριτικούς που ανήκαν στην Αριστερά· κατά μια έννοια του κάνουν υποδείξεις ότι πρέπει να γράφει πιο μαχητικά και να στηρίζει με υψηλότερο και διαυγέστερο τόνο το αριστερό όραμα».
Η αμφισβήτηση αυτή συνέβαλε στην περίφημη «σιωπή» του Αναγνωστάκη από το 1971 και μετά;
«Πρόκειται για ακόμη ένα κριτικό στερεότυπο. Η διαδεδομένη άποψη ότι από τον “Στόχο” και εξής ο Αναγνωστάκης σιωπά δεν είναι ακριβής. Πρώτα απ’ όλα, παρεμβαίνει συχνά σε πολιτισμικά και πνευματικά ζητήματα μέσα από άρθρα του στην εφημερίδα “Αυγή” και αλλού. Oμως, ακόμη και αν περιοριστούμε στην ποίηση, έχουμε το ΥΓ. του 1983 που ο τίτλος του μαρτυρεί ότι είναι συμπλήρωμα μιας προηγούμενης στιβαρής ποιητικής παρουσίας, αλλά και ποιήματα τα οποία δημοσιοποιήθηκαν υπό συγκεκριμένους όρους, όπως το ποίημα “Φοβάμαι”, που δημοσιεύτηκε το 1983 στη δέκατη επέτειο της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, το οποίο βρίσκεται εκτός ποιητικού σώματος αλλά ίσως είναι το γνωστότερο ποίημά του, όπως διαπιστώνει κανείς σε μια έρευνα στο διαδίκτυο. Επιπλέον, υπάρχουν οι στίχοι που έγραψε για να γίνουν τραγούδια.
Το “Οταν μιαν άνοιξη χαμογελάσει” και το “Και περνούσανε τα τραμ” στον δίσκο “Μπαλάντες” του 1975 του Μίκη Θεοδωράκη δεν είναι ποιήματα παρμένα από το ποιητικό σώμα του Αναγνωστάκη, είναι στίχοι που έγραψε επί τούτου. Οπως και οι στίχοι για το άλλου ύφους, σατιρικό, λαϊκοτρόπο, τραγούδι “Θεόφιλε, Θεόφιλε” που έγραψε το 1982 με το ψευδώνυμο Μίνως Αμαριώτης για τον Θέμη Ανδρεάδη. Επομένως, δίνει δείγματα ποιητικής παρουσίας και μετά τον Στόχο».
Ενας Αναγνωστάκης άλλου ύφους, ο σατιρικός ποιητής του Μανούσου Φάσση, φαίνεται ότι κερδίζει κριτικό έδαφος τελευταίως…
«Πράγματι, ο σατιρικός Αναγνωστάκης έχει επανεκτιμηθεί. Υπήρξαν κάποια κριτικά σημειώματα όταν βγήκε το βιβλίο του Ο ποιητής Μανούσος Φάσσης. Η ζωή και το έργο του, αλλά έχουμε αργότερα κριτικές και πολύ καλά μελετήματα που διεισδύουν στην ποιητική του Αναγνωστάκη ως Μανούσου Φάσση, η οποία συνθέτει μια άλλη δυναμική: εμπλουτίζει το διαμορφωμένο πρόσωπο του πολύ σοβαρού, και πολιτικού, και υπαρξιακού Αναγνωστάκη, και σε κάποια σημεία το ανατρέπει γόνιμα, πράγμα το οποίο, κατά τη γνώμη μου, πρέπει να προσγραφεί στα θετικά της ποιητικής πορείας του Αναγνωστάκη».
Στην καταξίωσή του και στη θέση του στα γράμματά μας, ο ρόλος του Αναγνωστάκη ως κριτικού και εκδότη του περιοδικού «Κριτική» πόσο έχει συνεισφέρει;
«Εχει συνεισφέρει πολύ. Πρόκειται για αλληλένδετες όψεις μιας πολύ σημαντικής λογοτεχνικής παρουσίας. Να επισημάνουμε εδώ ότι ο Αναγνωστάκης έχει ευρεία κριτική ματιά. Πολλοί ποιητές και ποιήτριες που έχουν γράψει και κριτικά κείμενα κατά κανόνα ανάγουν σε κριτικό γνώμονα την προσωπική τους ποιητική. Ο Αναγνωστάκης δεν λειτουργεί έτσι. Για παράδειγμα, ενώ ως ποιητής δεν επηρεάστηκε δραστικά από τον υπερρεαλισμό, ως αναγνώστης και ως κριτικός διάκειται θετικά προς το κίνημα στο πρώιμο κείμενό του με τίτλο “Και πάλι για τον υπερρεαλισμό” του 1946, όπου τοποθετείται υπέρ του υπερρεαλισμού και συνδιαλέγεται με άλλους κριτικούς, και αριστερούς κριτικούς, που απορρίπτουν το κίνημα.
Είναι μόλις 21 ετών, αλλά η κριτική του ηλικία δείχνει να είναι πολύ μεγαλύτερη από τη βιολογική. Το ίδιο παρατηρούμε και σε βιβλιοκρισίες του, όπου προσπαθεί με ευαισθησία να αναδείξει τα κείμενα που θεωρεί καλά και σημαντικά χωρίς τις παρωπίδες της προσωπικής του ποιητικής ή κάποιας πολιτικής ιδεολογίας. Οσο για το περιοδικό “Κριτική”, έπαιξε κεφαλαιώδη ρόλο στη νεοελληνική γραμματεία, όπως έχει αναδείξει ο συνάδελφος Μιχάλης Μπακογιάννης».
Διδάσκετε τον Αναγνωστάκη στο πανεπιστήμιο. Πώς ανταποκρίνονται οι… «Νέοι της Θεσσαλονίκης, 2025»;
«Προσπαθούμε να σκιαγραφήσουμε όλο αυτό το σύνθετο τοπίο της πρόσληψής του με νέους που δεν έχουν ξαναδιαβάσει τα ποιήματά του ή δεν τα έχουν διαβάσει οργανωμένα, και θα έλεγα ότι ο Αναγνωστάκης έχει απήχηση, κυρίως επειδή το έργο του δεν είναι κρυπτικό. Είναι βέβαια νεωτερικός στην ποίησή του και τεχνοτροπικά και νοηματικά, αλλά από πλευράς περιεχομένου είναι διαυγής. Υπήρξε ένας από τους εισηγητές, ίσως ο βασικότερος, μιας τάσης στη μεταπολεμική μας ποίηση που θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε ποιητικό ρεαλισμό.
Ο ίδιος γράφει απλά, χωρίς λογοτεχνική πόζα, χωρίς λεκτικές φιοριτούρες ή στολίσματα του λόγου που θα έκαναν, σε επίπεδο επιφανείας, τους στίχους του εντυπωσιακούς. Ο λόγος του είναι χαμηλότονος, πολύ δραστικός αλλά καλλιλογικά απογυμνωμένος. Υπάρχουν ασφαλώς πολυσημίες σε ορισμένα σημεία του έργου του, αλλά γενικά το στίγμα του διακρίνεται καθαρά, δεν υπάρχει ιδιαίτερη διαφωνία ή εντάσεις ως προς το τι εννοεί, και η απήχησή του σε νέους αναγνώστες είναι οπωσδήποτε θετική».
