Μεταπολίτευση και ιστορική μνήμη στην τέχνη. Η έκθεση «Ελληνικός μήνας στο Λονδίνο» γέννησε στην εποχή της ποικίλες αντιδράσεις, τάραξε το εικαστικό πεδίο και το πολιτικό γίγνεσθαι κατά την πρώτη περίοδο μετά τη χούντα στην Ελλάδα. Το ΕΜΣΤ αποφάσισε να την επανεξετάσει ως κορυφαίο πολιτιστικό γεγονός.
Πενήντα χρόνια μετά, «ζωντανεύει» ξανά εκείνη η πρωτοβουλία μέσω της παρουσίασης του εικαστικού της μέρους που, αμέσως μετά την πτώση της δικτατορίας, έφερε τη σύγχρονη ελληνική τέχνη στο διεθνές προσκήνιο, πυροδοτώντας έντονες επικρίσεις στην Ελλάδα αλλά και μια ευκαιρία διαλόγου σε συνάρτηση κυρίως με την αναγκαιότητα ενός θεσμικού ρυθμιστικού πλαισίου σε σχέση με την τέχνη.
Η πρωτοπορία του 1975
Ο Ελληνικός Μήνας διήρκεσε από τις 4 Νοεμβρίου έως τις 4 Δεκεμβρίου 1975. Ήταν μια πρωτοβουλία του Γραφείου Τύπου της Ελληνικής Πρεσβείας στο Λονδίνο, με την υποστήριξη του National Trust for Greece. Στόχο είχε «την παρουσίαση, στο αγγλικό κοινό, μιας εικόνας του πολιτιστικού δυναμικού της Ελλάδας σήμερα, με μια αναφορά και στις πηγές εκείνες του παρελθόντος που εξακολουθούν και επηρεάζουν, με τον ένα ή τον άλλον τρόπο, την πνευματική δημιουργία γενικότερα στον ελληνικό χώρο».
Αφίσα του Ελληνικού μήνα στο Λονδίνο, 1975 *
Το πρόγραμμα περιλάμβανε εικαστικές εκθέσεις, Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου με προβολές ταινιών του Νίκου Κούνδουρου, του Μιχάλη Κακογιάννη, του Θόδωρου Αγγελόπουλου, κ.ά., βραδιές χορού, μουσικής και ποίησης, εκθέσεις αφιερωμένες στον Γιώργο Σεφέρη, στα αντιστασιακά έντυπα της επταετίας, στους σύγχρονους Έλληνες συγγραφείς στον Εθνικό Σύνδεσμο Βιβλίου, στα Βιβλία στη Μοντέρνα Ελλάδα.
Οι δύο εκθέσεις που άνοιξαν δρόμους
Στο εικαστικό του σκέλος, ο Ελληνικός Μήνας παρουσίασε δύο εκθέσεις-σταθμούς για την ελληνική τέχνη του 20ου αιώνα, σε επιμέλεια των Χρήστου Ιωακειμίδη και Norman Rosenthal.
Η πρώτη, «Four Painters of 20th Century Greece», παρουσιάστηκε στην γκαλερί Wildenstein και εστίαζε στους μεγάλους εκφραστές του «ελληνοκεντρικού μοντερνισμού»: Θεόφιλο, Φώτη Κόντογλου, Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα και Γιάννη Τσαρούχη.
H βιτρίνα της γκαλερί Wildenstein όπου έγινε η έκθεση Four Painters of 20th Century Greece (Τέσσερις καλλιτέχνες της Ελλάδας του 20ου αιώνα), με έργο του Νίκου Χατζηκυριάκου Γκίκα. *
Η δεύτερη, «Eight Artists, Eight Attitudes, Eight Greeks», που πραγματοποιήθηκε στο Institute of Contemporary Arts (ICA), έφερε στο προσκήνιο τη νέα γενιά των Ελλήνων της Διασποράς: Στήβεν Αντωνάκο, Βλάση Κανιάρη, Χρύσα, Γιάννη Κουνέλλη, Παύλο, Λουκά Σαμαρά, Τάκη και Κώστα Τσόκλη.
Η επετειακή ματιά του ΕΜΣΤ
Η νέα έκθεση του ΕΜΣΤ επικεντρώνεται στη δεύτερη από αυτές τις δύο ιστορικές διοργανώσεις, επαναφέροντας στο προσκήνιο τη συζήτηση για τη σύγχρονη ελληνική πρωτοπορία και τον ρόλο της τέχνης στη διαμόρφωση μιας πολιτιστικής ταυτότητας «εκτός συνόρων».
Βασισμένη σε πρωτότυπο αρχειακό υλικό και στις συζητήσεις της επιμελήτριας Πολύνας Κοσμαδάκη με τον Χρήστο Ιωακειμίδη πριν τον θάνατό του, η έκθεση λειτουργεί ως ένα «δοκίμιο» πάνω στη μνήμη, την ιστορία και την εικαστική κληρονομιά των δεκαετιών του ’70 και του ’80.
Χρήστος Ιωακειμίδης, Sir Norman Rosenthal, Stephen Antonakos, Sir Roland Penrose στα εγκαίνια του Greek Month (Ελληνικού μήνα) στο Λονδίνο 1975 *
Παράλληλα, περιλαμβάνει και χαρακτηριστικά έργα των καλλιτεχνών που συμμετείχαν στην έκθεση στο ICA, έργα των Στήβεν Αντωνάκου (1926-2013), Βλάση Κανιάρη (1928-2011), Χρύσας (1933-2013), Γιάννη Κουνέλλη (1936-2017), Παύλου (1930-2019), Λουκά Σαμαρά (1936-2024),Τάκη (1925-2019) και Κώστα Τσόκλη (γ. 1930) ‒από τις συλλογές του ΕΜΣΤ και από άλλες ελληνικές συλλογές‒ τα οποία κινούνται στο ίδιο ύφος με εκείνα τα έργα που παρουσιάστηκαν στο Λονδίνο το 1975. Πρωτότυπα κείμενα και εικονογραφημένο χρονολόγιο συμπληρώνουν το εικαστικό παζλ.
Πολιτικές αντιδράσεις
Το γεγονός ότι ο Ελληνικός Μήνας συζητήθηκε έντονα τόσο πριν όσο και μετά την έναρξή του, όπως σημειώνει η επιμελήτρια Πολύνα Κοσμαδάκη, καταδεικνύει και την πολιτική φόρτιση της ιστορικής εκείνης περιόδου μετά την πτώση της δικτατορίας στην Ελλάδα.
O Takis, o Χρήστος Ιωακειμίδης και ο Αλέξανδρος Ιόλας στην έκθεση Eight Artists, Eight Attitudes, Eight Greeks (Οκτώ καλλιτέχνες, οκτώ αντιλήψεις, οκτώ Έλληνες) στο ICA, Λονδίνο 1975 *
Σύμφωνα με την επιμελήτρια: «Ο κεντρικός προβληματισμός, που διατυπωνόταν από καλλιτέχνες και κριτικούς σχετικά με τις εκθέσεις αλλά και με το σύνολο της διοργάνωσης, αφορούσε κυρίως τα κριτήρια επιλογής και αποκλεισμού καλλιτεχνών από εθνικές διοργανώσεις, καθώς το βασικό ενδιαφέρον επικεντρωνόταν στον προσδιορισμό της ιδιότητας του καλλιτέχνη – και πιο συγκεκριμένα του «Έλληνα καλλιτέχνη». Πολλοί ήταν αυτοί που θεωρούσαν ότι είχε σοβαρές «πολιτικές συνέπειες» και ότι συνέβαλε στη «διατήρηση της εξάρτησης της χώρας από τα υπερατλαντικά και ευρωπαϊκά κέντρα». Ως προς τις δύο εκθέσεις, κυρίως επισημάνθηκε ως πρόβλημα η αυθαίρετη επιλογή των καλλιτεχνών, η επιλογή Ελλήνων που μένουν στο εξωτερικό και δεν γνωρίζουν την ελληνική πραγματικότητα, το γεγονός ότι δεν «ίσχυσαν στη διοργάνωση οι στοιχειώδεις δημοκρατικές διαδικασίες» και η σύνδεση της πλειονότητας των καλλιτεχνών που επιλέχθηκαν με την γκαλερί του Αλέξανδρου Ιόλα.
Ο Χρήστος Ιωακειμίδης, ο Αλέξανδρος Ιόλας, και ο Sir Norman Rosenthal μπροστά στο έργο του Κώστα Τσόκλη *
Εντονότερα αντέδρασε η κοινότητα των καλλιτεχνών, είτε μεμονωμένα είτε συλλογικά. Δημοσιεύτηκαν στον Τύπο άρθρα από καλλιτέχνες που δε συμμετείχαν, όπως ο Θόδωρος, η Λιλή Ζωγράφου, ο Στάθης Λογοθέτης, ο Χρίστος Καράς και ο Δημήτρης Μυταράς, στα οποία διατυπωνόταν η άποψη ότι μια τέτοια έκθεση «οφείλει να εκφράζει την ελληνική πραγματικότητα, ακόμα κι αν αυτή δεν ανταποκρίνεται στις αξιώσεις της ετικέτας “τάσεις”». Αποκαλύφθηκε έτσι μια σύγκρουση μεταξύ της ελληνικής πολιτιστικής πραγματικότητας και των προοπτικών της.»
Εκτός από τους καλλιτέχνες, πολλοί ήταν οι κριτικοί τέχνης οι οποίοι επέκριναν τις δύο κεντρικές εκθέσεις του Ελληνικού Μήνα, εκφράζοντας ενστάσεις για τα κριτήρια επιλογές των καλλιτεχνών, ενώ δεν έλειψαν οι συγκρούσεις σε πολιτικό επίπεδο και οι πιέσεις στους επιμελητές να αλλάξουν τις επιλογές τους για να μετριαστούν οι αντιδράσεις.
Επιτυχία
Το κλίμα άλλαξε αφότου ξεκίνησε ο Μήνας και η εκδήλωση στο Λονδίνο σημείωσε επιτυχία. Εν τέλει αυτό που αναγνωρίζεται μέσω της τωρινής έκθεσης στο ΕΜΣΤ είναι ότι ο Ελληνικός Μήνας στάθηκε η αφορμή για την αποτίμηση και την επισήμανση των προβλημάτων του συστήματος διαχείρισης της τέχνης στην Ελλάδα από όπου απουσίαζε – μεταξύ άλλων – ένας εθνικός θεσμικός φορέας, για παράδειγμα ένα Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, που θα είχε την ευθύνη τέτοιων εκδηλώσεων με «αντικειμενικά» και όχι «υποκειμενικά» κριτήρια επιλογής.
*Παραχώρηση φωτογραφιών του Χρήστου Ιωακειμίδη στην Πολύνα Κοσμαδάκη.
INFO Ελληνικός Μήνας στο Λονδίνο 1975: 50 Χρόνια Μετά – Η Καλλιτεχνική Πρωτοπορία Εκτός Συνόρων, Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, 8 Νοεμβρίου 2025 – 8 Φεβρουαρίου 2026, 3ος όροφος | Project Room 1
