Σαν σήμερα, στις 14 Ιουνίου 1920, πέθανε στο Μόναχο ο Μαξ Βέμπερ, ένας από τους πιο επιδραστικούς στοχαστές της νεωτερικότητας. Η συνεισφορά του στην κοινωνιολογία, στην πολιτική θεωρία και στη μεθοδολογία των κοινωνικών επιστημών θεωρείται καίρια. Έχει χαρακτηριστεί, μάλιστα, «Πατέρας» της σύγχρονης κοινωνιολογίας (μαζί με τον Ντουρκχάιμ).
Πολλές από τις έννοιες που χρησιμοποιούνται στον δημόσιο λόγο, όπως πολιτική ηγεσία, θεσμοί, ορθολογισμός, επιστήμη, αξίες, έχουν διαμορφωθεί μέσα από το έργο του.
Σήμερα, που οι συζητήσεις για τον ρόλο της τεχνολογίας, των θεσμών και της πίστης πυκνώνουν, η σκέψη του Βέμπερ μοιάζει πιο επίκαιρη από ποτέ.
Στον «ΤΑΧΥΔΡΟΜΟ» της 17ης Ιουνίου 1992 είχε καταχωρηθεί ένα συνοπτικό σημείωμα που σκιαγραφεί το εύρος και τη σημασία του έργου του:
«Άρχισε την επαγγελματική του σταδιοδρομία ως δικηγόρος, σύντομα όμως τα ακαδημαϊκά ενδιαφέροντά του διευρύνθηκαν, ίσως και εξαιτίας της ανάμειξής του στα κοινωνικο-πολιτικά προβλήματα της χώρας του και, τελικώς, ασχολήθηκε με ένα πλήθος ζητημάτων που αφορούσαν την καπιταλιστική κοινωνία και τον πολιτισμό.
Ηθική και οικονομία
»Το πιο γνωστό του δοκίμιο, “Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού”, ήταν μόνο η αρχή μιας σειράς μελετών επάνω στις εσωτερικές σχέσεις των θρησκευτικών αξιών, των κοινωνικών στρωμάτων και των οικονομικών θεσμών, τα οποία ο Βέμπερ μετέθετε στις κοινωνίες της Κίνας, της Ινδίας και της αρχαίας Παλαιστίνης.
»Τα κεντρικά θεωρητικά επιχειρήματα των εργασιών αυτών εξακολουθούν ακόμη και σήμερα να φωτίζουν τα σύγχρονα προβλήματα της οικονομικής ανάπτυξης.
»Επίσης συνέβαλε πάρα πολύ σε θέματα μεθοδολογίας. Η ανάλυσή του σχετικά με τη φύση της κοινωνιολογικής εξήγησης και τη θέση των “αξιών” στην κοινωνική επιστήμη, έχουν αναπτυχθεί και συμπληρωθεί – και συχνά παρεξηγηθεί – από άλλους, ποτέ όμως δεν έχουν ξεπεραστεί.
»Τα μεθοδολογικά επιχειρήματά του διαπνέονται από τη φιλοσοφία της σχέσης ανάμεσα στην επιστήμη και την πολιτική, στη γνώση και στη δράση».
Μαξ Βέμπερ, 1918
Ένα από τα πιο σύνθετα κείμενα του Βέμπερ είναι το: «Θεωρία των επιπέδων και κατευθύνσεων της θρησκευτικής αρνησικοσμίας», όπου ο Βέμπερ ανέλυσε τα εσωτερικά στοιχεία ορθολογικότητας που ενυπάρχουν σε μεταφυσικές και θρησκευτικές αντιλήψεις.
Εστιάζοντας στον δυτικό κόσμο, ανέδειξε πώς αυτά τα στοιχεία μετασχηματίστηκαν στην εξωτερική, θεσμική ορθολογικότητα, στην οργάνωση των ανθρώπινων κοινωνιών.
Κατέθεσε, δηλαδή τη δυσοίωνη πρόβλεψη του «σιδερένιου κλουβιού» – όρος που χρησιμοποίησε ο Βέμπερ για να περιγράψει την υπαρξιακή παγίδευση του σύγχρονου ανθρώπου που προκύπτει από την κυριαρχία του ορθολογικού καπιταλισμού και της γραφειοκρατίας και οδηγεί στην πνευματική και κοινωνική αποξένωση.
Θρησκεία και κοσμική δομή
Στο «ΒΗΜΑ» της 16ης Μαρτίου 2003, ο Τάσος Πεχλιβανίδης, με αφορμή τη μετάφραση και δημοσίευση του κειμένου αυτού στην ελληνική γλώσσα, επιχείρησε να αναδείξει τη βαθύτερη σημασία του:
«Το κείμενο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1916 με τίτλο Ενδιάμεση θεώρηση. Επίπεδα και κατευθύνσεις της θρησκευτικής αρνησικοσμίας, ενώ ο όρος “θεωρία” εισάγεται στον τίτλο της επανέκδοσης του 1920».
Ο Βέμπερ μελέτησε και συνέκρινε τις μεγάλες θρησκείες του κόσμου, αναδεικνύοντας πώς διαμορφώνουν διαφορετικές στάσεις απέναντι στη ζωή:
»Όσον αφορά την κοινωνιολογία της θρησκείας, το επιστημονικό του πρόγραμμα στόχευε στην εξέταση των πρακτικών ωθήσεων προς δραστηριότητα που είναι θεμελιωμένες στις ψυχολογικές και εμπράγματες συνάφειες των θρησκειών και αναπτύχθηκε στη βάση ενός σχεδίου μελέτης των οικουμενικών θρησκειών.
»Στην ανάλυση του προτεσταντισμού και της συνάφειας του με τον ορθολογισμό και την οικονομική ηθική του καπιταλισμού αντιπαρατίθεται η ανάλυση του κομφουκιανισμού, μια και αυτή αναδεικνύει έναν διαφορετικό τρόπο νοηματοδότησης του ανθρώπινου πράττειν από εκείνον που αναπτύχθηκε στη Δύση.
»Αν ο προτεσταντισμός οδηγούσε στην έλλογη κυριαρχία του κόσμου, ο κομφουκιανισμός διαμόρφωνε το καθοδηγητικό πλαίσιο της έλλογης προσαρμογής στον κόσμο (κοσμοκατάφαση), διατηρώντας όμως για τον λόγο αυτόν το στοιχείο της “ενδοκοσμικότητας”.
»Σε αντίθεση όμως με τα πορίσματα των δύο παραπάνω αναλύσεων, η μελέτη του ινδουισμού και του βουδισμού ανέδειξε δύο άλλα χαρακτηριστικά, εκείνα της “σωτηριολογίας” και της “αρνησικοσμίας”.
Η αρνησικοσμία των θρησκειών
»Η προσπάθειά του στο έργο αυτό επικεντρώνεται στη θεωρητική συστηματοποίηση συμπερασμάτων που έχει εξάγει από τις ως τότε έρευνές του, προετοιμάζοντας συγχρόνως το έδαφος για την κατανόηση της ανάλυσης του ινδουισμού η οποία έπεται για να υλοποιήσει αυτή του την πρόθεση καταφεύγει στην επαναδιατύπωση των μεθοδολογικών του αρχών.
»Γι’ αυτό τονίζει την αναγκαιότητα της διατύπωσης ιδεοτυπικών κατασκευών των ανθρώπινων στάσεων, ώστε να καταστεί δυνατή η εμφάνιση των “καθαρών” μορφών του ανθρώπινου πράττειν.
»Οι τελευταίες μπορούν τότε να συσχετιστούν είτε μεταξύ τους είτε με τη θρησκευτική εκείνη κοσμοαντίληψη, η οποία τους προμηθεύει τα αντίστοιχα κίνητρα για δράση.
»Καθώς οι κοινωνίες, στη βεμπεριανή οπτική, συγκροτούνται στο αντικειμενικό επίπεδο από τα άτομα, είναι δυνατόν κατά συνέπεια να εξαχθούν σημαντικά συμπεράσματα για τη σχέση μεταξύ των θρησκευτικών στάσεων και των πραγματικών κοσμικών δομών, εφόσον όμως οι πρώτες αναλυθούν – ιδεοτυπικά – στη βάση της λογικής τους συνέπειας.
»Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του Βέμπερ, εδώ, στρέφεται σε εκείνη τη στάση, η οποία αναζητεί τη λύτρωση ή τη σωτηρία από τα δεινά του κόσμου, καταλήγει στην άρνηση των υφιστάμενων δομών του κόσμου και (αυτό)ορίζεται ως αρνησικοσμική.
»Ο Μαξ Βέμπερ […] αποκάλυψε τα εσωτερικά ορθολογικά στοιχεία που ενυπήρχαν εντός των μεταφυσικών ή θρησκευτικών αντιλήψεων. Με τη μελέτη τούτης της πορείας στον δυτικό κόσμο παρουσίασε τον τρόπο με τον οποίο η ορθολογικότητα αυτή μετασχηματίστηκε σε εξωτερική ορθολογικότητα της οργάνωσης του κόσμου και του ανθρώπινου βίου.
Το «σιδερένιο κλουβί»
»Κατέληξε μάλιστα στη δυσοίωνη πρόβλεψη του σιδερένιου κλουβιού, που η κυριαρχία του καπιταλισμού μας επιφυλάσσει.
»Έναν αιώνα μετά, καθώς η πρόβλεψη αυτή επιβεβαιώνεται, την εποχή της απογείωσης της τεχνικής, των επιστημών, του ορθολογισμού και της ατομικότητας, καθώς οι παραδοσιακοί δεσμοί διαλύονται και η ανασφάλεια εντείνεται, εμφανίζεται η μεταμοντέρνα εκδοχή της μυθοπλαστικής διαδικασίας να καταλαμβάνει τη θέση που ιστορικά κατείχαν οι παραδοσιακές θρησκείες.
»Το New Age, η αναβίωση του μυστικισμού, της θρησκευτικής μισαλλοδοξίας, η υιοθέτηση αρνησικοσμικών ή κοσμοκαταφατικών στάσεων, θα μπορούσαν να μας υποδείξουν, εν μέρει, μια αντίστροφη πορεία από το ορθολογικό προς το μεταφυσικό ή το παράλογο.
