Ο καθηγητής Θρησκείας και Βυζαντινού Πολιτισμού Έντουαρντ Σισιένσκι, αναφέρεται στην κινητικότητα που υπάρχει στον διάλογο Καθολικών και Ορθοδόξων μετά την εκλογή του Πάπα Λέοντα και στις συναντήσεις με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο.
Ο Έντουαρντ Σισιένσκι, καθηγητής Θρησκείας και Βυζαντινού Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο του Στόκτον στο Νιου Τζέρσεϊ, έχει συγγράψει επιδραστικά βιβλία για τα ζητήματα όπου διαφέρουν η Ρωμαιοκαθολική και η Ορθόδοξη Εκκλησία.
Μεταξύ των σχετικών βιβλίων ξεχωρίζουν τα: Filioque: Η Ιστορία μιας Δογματικής Διένεξης [Filioque: The History of a Doctrinal Controversy, Οξφόρδη, Oxford University Press 2010], Ο Παπισμός και οι Ορθόδοξοι: Πηγές και Ιστορία ενός Διαλόγου [The Papacy and the Orthodox: Sources and History of a Debate, Οξφόρδη, Oxford University Press 2017] και το Γενειάδες, Άζυμα και Καθαρτήριο: Τα άλλα ζητήματα που διαίρεσαν την Ανατολή και τη Δύση [Beards, Azymes and Purgatory: The other issues that divided East and West, Οξφόρδη, Oxford University Press 2022].
Με τα βιβλία αυτά έχει μελετήσει εξονυχιστικά το πώς προέκυψαν ιστορικώς οι διαιρέσεις, αποκλίσεις και παρεξηγήσεις και έχει εμμέσως ή ρητώς καταθέσει προτάσεις για την επαναπροσέγγιση.
Μίλησε στο ΒΗΜΑ για τις προοπτικές που διανοίγονται για τον διάλογο των Ρωμαιοκαθολικών με τους Ορθοδόξους μετά την εκλογή του Πάπα Λέοντος ΙΔ΄, με αφορμή τον εορτασμό της επετείου των 1700 ετών από την Πρώτη Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας (325 μ. Χ.).
Την 1η Ιουνίου εορτάζεται η Πρώτη Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας. Τι σημασία έχει αυτός ο εορτασμός για τις σχέσεις Ορθοδόξων και Ρωμαιοκαθολικών;
Ο Πάπας Φραγκίσκος και ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος είχαν συμφωνήσει ότι θα εορτάσουν μαζί την επέτειο των 1700 ετών από την Πρώτη Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας τον Μάιο. Δυστυχώς, η εκδημία του Πάπα Φραγκίσκου οδήγησε σε αναβολή του εορτασμού.
Όταν εξελέγη ο νέος Πάπας Λέων ΙΔ΄ εντός των πρώτων ημερών από την εκλογή του συμφώνησε να μεταβεί στη Νίκαια για τον εορτασμό, καθώς και στο Φανάρι. Η επίσκεψη θα λάβει χώρα τον Νοέμβριο. Η Σύνοδος στη Νίκαια ήταν η πρώτη Οικουμενική Σύνοδος και πραγμάτωσε την ενότητα του Χριστιανισμού. Σήμερα, σε έναν Χριστιανισμό που πάσχει από διαιρέσεις αποτελεί ένα σύμβολο της θέλησης να αναζητήσουμε εκ νέου την ενότητα.
Ο δρόμος προς την ενότητα υπήρξε ένα ζητούμενο για τον Πάπα Φραγκίσκο και είναι επίσης ένα αίτημα για τον νέο Πάπα Λέοντα. Με αφορμή τον εορτασμό της Συνόδου της Νικαίας διοργανώνονται συνέδρια και εκδηλώσεις, όπου Ορθόδοξοι και Ρωμαιοκαθολικοί συζητούν ειλικρινώς για όσα μας πλησιάζουν, αλλά και για όσα υπολείπονται να γίνουν.
Στη Σύρο διοργανώθηκε στις 29 Μαΐου με 2 Ιουνίου το συνέδριο Για το Μέλλον της Μίας Αγίας Εκκλησίας [On the Future of the Una Sancta] με συμμετοχή του Πανεπιστημίου του Στόκτον. Στη Ρώμη διοργανώνεται στις 4-7 Ιουνίου το συνέδριο Η Νίκαια και η Εκκλησία της Τρίτης Χιλιετίας: Προς την Ενότητα Ορθοδόξων και Καθολικών από τον Διεθνή Σύνδεσμο Ορθόδοξων Θεολόγων ΙΟΤΑ (International Orthodox Theological Association).
Θα λάβει χώρα στο Ποντιφικό Πανεπιστήμιο του αγίου Θωμά Ακινάτη- Angelicum, που είναι και το Πανεπιστήμιο του νέου Πάπα Λέοντος. Το συνέδριο θα έχει ως θέμα τις αποφάσεις της Συνόδου της Νικαίας, καθώς και τις διαδικασίες που έλαβαν χώρα στο πλαίσιό της, ως μια έμπνευση για τη μελλοντική ενότητα. Θα υπάρξουν παρουσιάσεις για τη σχέση επισκοπικής και αυτοκρατορικής εξουσίας και για αποφάσεις της που είναι δεσμευτικές τόσο για τους Ρωμαιοκαθολικούς όσο και για τους Ορθοδόξους.
Στο τελευταίο διάστημα έλαβαν χώρα δύο συναντήσεις ανάμεσα στον Πάπα Λέοντα και τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο. Ποια είναι η σημασία τους για τις σχέσεις Ορθοδόξων και Καθολικών;
Η τελευταία συνάντηση στις 30 Μαΐου στο Βατικανό είχε ως αφορμή τα 10 έτη από την εγκύκλιο του Πάπα Φραγκίσκου «Laudato Si’» με θέμα την αντιμετώπιση του οικολογικού προβλήματος. Η ευαισθησία του Πάπα Φραγκίσκου για το φυσικό περιβάλλον οφείλει πολλά στις σχετικές πρωτοβουλίες του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου.
Ο Πάπας Λέων έχει θέσει την οικολογία επίσης ως προτεραιότητα. Συζητήθηκε επίσης η επίσκεψη του Πάπα Λέοντος στη Νίκαια, την Κωνσταντινούπολη και τη Μικρά Ασία, ώστε να τιμηθεί η επέτειος της Οικουμενικής Συνόδου της Νικαίας.
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος ήταν προηγουμένως παρών στην τελετή ενάρξεως της ποιμαντορίας του Πάπα Λέοντος. Είναι μόλις η δεύτερη φορά στην Ιστορία που συμβαίνει ένας Οικουμενικός Πατριάρχης να παρίσταται σε μια παρόμοια τελετή.
Μπορεί να θεωρηθεί ως ένα σημείο αλτρουισμού και καλής θελήσεως από τη μεριά του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου, ο οποίος ήταν επίσης παρών στην τελετή κηδείας του Πάπα Φραγκίσκου, όπου του δόθηκε τιμητική θέση.
Δύο σημαντικές συναντήσεις σε μικρό χρονικό διάστημα στην αρχή μιας ποιμαντορίας δείχνουν ότι υπάρχει μία δέσμευση και από τις δύο πλευρές να συνεχιστούν οι καλές σχέσεις. Από την πλευρά της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας επιβεβαιώνεται έτσι το σχετικό έργο του Πάπα Ιωάννη Παύλου, του Πάπα Βενέδικτου και του Πάπα Φραγκίσκου. Η απόφαση του Πάπα Λέοντος να μεταβεί στη Νίκαια σημαίνει δέσμευση για συνέχιση και εμβάθυνση του διαλόγου.
Το δικό σας έργο πώς συμβάλλει σε αυτόν τον διάλογο;
Το τελευταίο μου βιβλίο Γενειάδες, Άζυμα και Καθαρτήριο: Τα άλλα ζητήματα που διαίρεσαν την Ανατολή και τη Δύση [Beards, Azymes and Purgatory: The other issues that divided East and West, Οξφόρδη, Oxford University Press 2022] αφορά στα «υπόλοιπα θέματα» που χωρίζουν τους Ορθοδόξους από τους Ρωμαιοκαθολικούς μετά το παπικό πρωτείο και το «Φιλιόκβε», που θεωρούνται ως τα σημαντικά.
Παρόμοια θέματα, όπως το αν θα έχουν ή όχι γένια οι κληρικοί, τα «άζυμα» στη Θεία Λειτουργία και η θεωρία του «καθαρτηρίου» (Purgatorium) σήμερα θεωρούνται ως δευτερεύοντα. Αν, όμως, κανείς διαβάσει τα κείμενα των μεσαιωνικών συγγραφέων, θα διαπιστώσει ότι βρίσκονταν στο προσκήνιο.
Η ιστορική έρευνα για το πώς ξεκίνησαν αποκλίσεις και παρεξηγήσεις, ακόμη και από θέματα που σήμερα τους δίνουμε μικρότερη σημασία, είναι διδακτική και μας κάνει πιο σοφούς. Η θεωρία περί του «καθαρτηρίου», δηλαδή ενός «μέσου» και «μεταβατικού» χώρου μεταξύ κολάσεως και παραδείσου υπήρξε ένα σημαντικό ζήτημα που διαφοροποιούσε στον Μεσαίωνα τους Καθολικούς που το δέχονταν από τους Ορθόδοξους που το αρνούνταν.
Όμως στη σύγχρονη θεολογία έχουν γίνει προσπάθειες προσέγγισης. Ειδικά, ο Πάπας Βενέδικτος αναδιατύπωσε τη θεολογία περί του καθαρτηρίου με τρόπο, ώστε να είναι πολύ κοντά στους Ορθοδόξους. Το βιβλίο που γράφω τώρα αφορά στην αγαμία των κληρικών. Στην Ανατολή επιτρεπόταν ο γάμος των κληρικών, ενώ στη Δύση επιβλήθηκε η αγαμία και των ιερέων τουλάχιστον από τον 4ο αιώνα.
Από την ιστορική σας έρευνα και την εμπειρία σας πιστεύετε ότι ο γεωπολιτικός παράγοντας είναι σημαντικός για τις διαιρέσεις μεταξύ των χριστιανών;
Αρκεί να δούμε τι συμβαίνει και σήμερα στην Ορθοδοξία. Οι εσωτερικές διαιρέσεις στην Ορθόδοξη Εκκλησία καθιστούν δύσκολο το να υπάρχει μία ενιαία φωνή των Ορθοδόξων στον διάλογο με τους Ρωμαιοκαθολικούς. Οι διαιρέσεις αυτές έχουν ασφαλώς και γεωπολιτική αφορμή. Δικαιοδοσιακές διαφορές στην Ουκρανία δεν είναι άσχετες από γεωπολιτικά ζητήματα.
Υπάρχουν, όμως, και τα δύο μείζονα θέματα που θεωρούνται ως οι κύριες διαφορές, δηλαδή το λεγόμενο «Φιλιόκβε» και η διαφορετική κατανόηση του παπικού πρωτείου. Ύστερα από τόσο διάλογο βρισκόμαστε κοντά σε επιλύσεις ή έστω σε αμοιβαία αλληλοκατανόηση;
Ως προς το «Φιλιόκβε», μεγάλο βήμα είναι ότι οι σημαντικότεροι Ρωμαιοκαθολικοί θεολόγοι, όπως ο Τζούλιο Μασπέρο προτείνουν να ξαναδούμε το θέμα υπό το φως των θεολόγων της κοινής πρώτης χιλιετίας, λ.χ. στο βιβλίο Επανεξετάζοντας το Φιλιόκβε μαζί με τους Έλληνες Πατέρες [Rethinking the Filioque with the Greek Fathers, Eerdmans, Grand Rapids Michigan 2023]. Η θέση είναι ότι δεν υπάρχει αιτιώδης («causal») ρόλος του Υιού στην εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος. Σε αυτό επιμένουν οι Ορθόδοξοι.
Ακολουθείται, ταυτοχρόνως, η θεολογία του αγίου Μαξίμου Ομολογητού ως γέφυρα μεταξύ των δύο παραδόσεων. Ο Μάξιμος Ομολογητής κάνει λόγο για την «ουσιώδη πρόοδο» του Αγίου Πνεύματος, όπως την κατανοούσαν οι λατινόφωνοι της εποχής του (7ος αιώνας), δηλαδή για το ομοούσιο της κοινής ουσίας του Θεού, όπου ο Υιός είναι ενεργός («active»).
Παρόμοια καλή θέληση πρέπει να δειχθεί από τους Καθολικούς και στο περισσότερο πρακτικό-λειτουργικό ζήτημα του να απαλειφθεί η έκφραση «και εκ του Υιού» (Φιλιόκβε) από το Σύμβολο της Πίστεως στη Λειτουργία.
Στην ουσία, το μεγαλύτερο τραύμα προκύπτει από το ότι οι Χριστιανοί δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο «Πιστεύω». Αυτό το τραύμα χρειάζεται να θεραπευθεί. Καθώς η σύνοδος της Νίκαιας το 325 είχε συμβάλει στη διατύπωση του Συμβόλου της Πίστεως η φετινή επέτειος μπορεί να αποτελέσει μία καλή αφορμή, ώστε να αποφασίσουμε Καθολικοί και Ορθόδοξοι να απαγγέλλουμε το ίδιο Σύμβολο.
Ως προς την κατανόηση του παπικού πρωτείου, η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία έχει κάνει σημαντικά βήματα προς μια εκκλησιολογία η οποία δεν θα βασίζεται μόνο στο αξίωμα του αποστόλου Πέτρου, αλλά και στη συνοδικότητα όλης της Εκκλησίας. Αυτό ήταν η πολύ σημαντική παρακαταθήκη του Πάπα Φραγκίσκου, την οποία ο Πάπας Λέων έχει δηλώσει ότι θέλει να ακολουθήσει. Αν συνεχισθεί αυτός ο δρόμος, τότε θα έχουμε θετικά αποτελέσματα για την προώθηση συμπεριληπτικών εκκλησιαστικών δομών.
