«How soon is now»: Η παράσταση που αρθρώνει το συλλογικό μας «αχ»

«HOW SOON IS NOW»: Το τελευταίο κείμενο της Γλυκερίας Μπασδέκη εμπνέεται ελεύθερα από το λογοτεχνικό πρόσωπο της Μαργαρίτας Περδικάρη (από το ομώνυμο διήγημα του Δημήτρη Χατζή), «μιας νεαρής δασκάλας αστικής καταγωγής, που την περίοδο του δεύτερου Παγκοσμίου πολέμου η ένταξη της στην ΕΠΟΝ Πίνδου, θα αποτελέσει την αφορμή για να ανοίξει ο ασκός του Αιόλου μιας ολόκληρης χώρας, η οποία δύσκολα συμπράττει με τα «φαντάσματα» του παρελθόντος της».

Πάνω σε αυτό το κείμενο, η παράσταση σε σκηνοθεσία του Πάνου Κούγια, που παρουσιάζεται αυτή την περίοδο στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά σε συνεργασία με τα Αθηναϊκά Θέατρα, αξιοποιεί το θέμα της ελληνικότητας και επιχειρεί να ανοίξει έναν διάλογο γύρω από το δράμα της γερμανικής κατοχής και τον Εμφύλιο που ξεσπά αμέσως μετά. Μέσα από τον κώδικα του Θεάτρου σκιών, τον Αττίκ, τους ελληνικούς καφενέδες, αλλά και την εγχώρια ζωγραφική, επιχειρείται η δόμηση ενός «Εθνικού ψηφιδωτού» μνήμης.

Ο σκηνοθέτης Πάνος Κούγιας μιλάει στο ΒΗΜΑ για την συνεργασία του με τη Γλυκερία Μπασδέκη, την προσέγγισή του στην ιστορική μνήμη και τις πλευρές της ελληνικότητας μέσα κι έξω από το θέατρο.

Τι βρήκες σε αυτό το κείμενο που σε ιντρίγκαρε για να το διασκευάσεις το θέατρο και τι κρατάς από τη συνεργασία σου με τη Γλυκερία Μπασδέκη και τη Χάρις Αλεξίου, που ανέλαβε χρέη αφηγήτριας;

Το κείμενο της Γλυκερίας θα μπορούσα να πω πως έφτασε στα χέρια μου την κατάλληλη στιγμή, σε μια περίοδο που οι αναζητήσεις μου γύρω από την «πολύπαθη» έννοια της ελληνικότητας ήταν σε έξαρση. Διάβασα το How Soon Is Now και ένιωσα να με συνδέει μαζί του μια «φυλετική συγγένεια». Λέω φυλετική, γιατί και εγώ, όπως και η Μαργαρίτα Περδικάρη και η Μπασδέκη, ανήκουμε στην φυλή εκείνων των ανθρώπων που η συστημική καταγραφή της ιστορίας, ξέχασε να τους συμπεριλάβει, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο. Είμαστε τα παιδιά και τα εγγόνια εκείνων που έζησαν πολεμώντας για ειρήνη και εθνική ανεξαρτησία, αλλά έφυγαν ατιμασμένοι από το ελληνικό κράτος, είτε χωρίς πολιτικά δικαιώματα, είτε χωρίς ελληνική ιθαγένεια.

Το να συνεργάζεσαι με την Γλυκερία είναι από αυτές τις τύχες, που προκύπτουν μια φορά στην ζωή σου. Αυτός ο σπαραξικάρδιος και ταυτόχρονα αμείλικτα ευθύς τρόπος της, είναι σαν να προσγειώνεται ξαφνικά στα χέρια σου ένας ιερός δεκάλογος με τα backstage της ανθρωπότητας, τον οποίο αν μεταχειριστείς σωστά, μπορείς να κάνεις τον κόσμο καλύτερο. Κι αν όχι καλύτερο, σίγουρα λιγότερο άσχημο. Σε μια περίοδο έντονου χάσματος και πολιτικών αναταράξεων, η γλώσσα της είναι Οδηγός και αλφαβητάρι.

Από την άλλη, η Χαρούλα Αλεξίου είναι ολάκερη, μια πλημμυρίδα γενναιοδωρίας. Θαρρείς και χρωστάει μόνο το καλό στους ανθρώπους. Αν κάποια στιγμή φτιάχναμε ένα μουσείο Καλών Προθέσεων, θα έπρεπε να το θέσουμε υπό την αιγίδα της. Η φωνή της ως αφηγήτρια της παράστασης, λειτουργεί ανεπαίσθητα σαν μια κιβωτός μνήμης, σαν αυτό τον στίχο του Σεφέρη στον τελευταίο Σταθμό «Κι α σου μιλώ με παραμύθια και παραβολές / είναι γιατί τ’ ακούς γλυκότερα».

Πάνος Κούγιας

Αξιοποιώντας τον λογοτεχνικό χαρακτήρα της εκτελεσμένης από τους ναζί, Μαργαρίτας Περδικάρη, το θέμα της ελληνικότητας και βεβαίως το τελευταίο κείμενο της Γλυκερίας Μπασδέκη «HOW SOON IS NOW» ως βάση, η παράστασή σας επιχειρεί να ανοίξει έναν διάλογο γύρω από το δράμα της Γερμανικής κατοχής και τον εμφύλιο. Ποια είναι η σκηνοθετική σου προσέγγιση πάνω σε αυτόν τον διάλογο και γιατί;

Θέλησα να φτιάξω ένα μωσαϊκό από ηττημένους και να μιλήσω μέσα από την γλώσσα και τα σώματα εκείνων. Χορτάσαμε από παιδιά, σε κάθε εθνική επέτειο και παρέλαση να γυαλίζουμε –όλο φρόνημα- εκείνο το λαμπυρίζον παρκέ διαρκείας και να φουσκώνουμε υπερηφάνεια. Μας έφαγε κι εμάς η ανάγκη, να στηρίξουμε το αφήγημα της απόλυτα φυλετικής καθαρότητας, όμως οι Έλληνες είμαστε ένα κράμα πολύ πιο σύνθετο από αυτό. Ένα κράμα που, όποιον ήρωα κι αν σηκώσεις, θα βρεις κι έναν αντιήρωα από κάτω του.

Και έρχομαι στο ερώτημά σου. Γιατί; Γιατί έχουμε διαφορετική αντίληψη για το ποιοι τελικά είναι οι ήρωες και ποιοι οι αντιήρωες αυτής της χώρας. Γιατί πολλοί από τους Χίτες, από τους γερμανοτσολιάδες, ακόμα και ένα μεγάλο κομμάτι του κλήρου που υποτάχθηκε στον Χίτλερ, μετά την αποχώρηση των Γερμανών είτε έπεσαν στα μαλακά, είτε ηρωποιήθηκαν σε υψηλά πόστα της ελεύθερης Ελλάδας. Τους άλλους, εκείνους που αντιστάθηκαν στον γερμανικό ζυγό κάτω από την σημαία του ΕΑΜ ή της ΕΠΟΝ, εκείνους που δεν αγκυροβόλησαν σε πόστα ένθεν και ένθεν μοιράζοντας την Ελλάδα σαν πραμάτεια, τους χαρακτήρισαν προδότες, στέλνοντάς τους σε φυλακές και εκτελεστικά αποσπάσματα.

«Επιθυμώ, έστω και σαν παντιερίτσα, αυτή η παράσταση να καταφέρει να αρθρώσει ένα συλλογικό «αχ».»

Μνήμη και ελληνικότητα. Οι πολιτιστικές διαδρομές της Ελλάδας, το έργο των ανθρώπων που αποτελούν τους βασικούς πυλώνες του πολιτισμού μας τον 20^ο αιώνα, πώς προσμετρώνται στη διαδικασία συμφιλίωσης μας με το ιστορικό παρελθόν; Πώς ορίζεις την ελληνικότητα σήμερα;

Έχει μεγάλη σημασία όταν μιλάς για την ελληνικότητα και αυτόματα κοιτάς προς τα πίσω, να ξέρεις από ποια πλευρά κοιτάς. Γιατί υπάρχουν πράγματα που συνέβησαν και σε κάνουν να ντρέπεσαι.

Αγαπάω πολύ την σύγχρονη ελληνικότητα. Κι ας με πικραίνει. Θα έδινα έναν ορισμό πως μοιάζει σαν μια κουρασμένη τσιγγάνα. Τους οποίους επίσης αγαπώ κι ας μας πικραίνουν. Νομαδική, χωρίς θεμελιωμένο τόπο και ταυτότητα, να την διεκδικεί η Δύση αλλά να την έλκει η Ανατολή, χτισμένη όπως όπως, φτωχή αλλά γλεντζέδικη, με μια μεγάλη καρδιά, γεμάτη μικροεγκληματίες και φτωχοδιάβολους. Για αυτό και επιθυμώ, έστω και σαν παντιερίτσα, αυτή η παράσταση να καταφέρει να αρθρώσει ένα συλλογικό « αχ». Γιατί προσπαθεί να μιλήσει μέσα από τις «ξεχαρβαλωμένες κιθάρες» του σύγχρονου ελληνικού κράτους, τους εντελώς λούμπεν και περιττούς και να στήσει από το μετερίζι τους ένα μεγάλο εθνικό πανηγύρι, σαν διαδήλωση, για όλα εκείνα που ποτέ δεν ειπώθηκαν. Μήπως και στο μνημείο του άγνωστου στρατιώτη, χωρέσουμε κάπως και εμείς. Και οι επετειακές δάφνες, ελαφρύνουν και τους δικούς μας νεκρούς.

«How soon is now»

Ποια είναι η σημασία και κυρίως ο συμβολισμός ενός προσώπου, όπως είναι η Μαργαρίτα Περδικάρη; Μια δασκάλα αστικής καταγωγής που, σύμφωνα με το διήγημα του Χατζή, εντάσσεται στο κίνημα της Αντίστασης και στους κομμουνιστές κόντρα στο ιδεολογικό περιβάλλον της οικογένειάς της, αποτελεί ένα γενικότερο σύμβολο για την σύγχρονη Ελλάδα;

Σαφώς, αν και πιστεύω πως η σύγχρονη Ελλάδα πένεται περισσότερο θάρρους, παρά ιδεολογίας. Τα σύμβολα είναι ωραία, αρκεί να μπορούν να εμπνέουν τις μάζες. Και εμείς ζούμε σε μια χώρα που οτιδήποτε πάει να γίνει σύμβολο, αυτόματα η συστημική προπαγάνδα του σκάβει τον λάκκο, όπως στην περίπτωση του Γρηγορόπουλου, του Φύσσα, των 57 νεκρών στα Τέμπη.

Είναι τέτοια η υστερία της κρατικής εξουσίας για καθαρότητα και αριστεία, τόσο έντονη η ποδηγέτηση της αλήθειας που έχουμε περάσει σε ένα νέο επίπεδο, εκείνο της τυμβωρυχίας που σε λεηλατούν και μετά θάνατον χωρίς να μπορείς να ησυχάσεις, πόσο δε μάλλον, να γίνεις σύμβολο.

«Κανένας εμφύλιος δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί ποτέ επαρκώς. […] Είναι το πιο ειδεχθές είδος πολέμου γιατί όπου και να στραφείς να κατηγορήσεις, από όποια πλευρά, βλέπεις το είδωλό σου.»

Γιατί το τραύμα του Εμφυλίου δεν έχει αντιμετωπιστεί επαρκώς στην μετεμφυλιακή πορεία της Ελλάδας, κατά την άποψή σου;

Θεωρώ πως κανένας εμφύλιος δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί ποτέ επαρκώς. Το βλέπουμε στην Ελλάδα, το βλέπουμε στην λεκάνη της Μεσογείου και στην Λατινική Αμερική. Είναι το πιο ειδεχθές είδος πολέμου γιατί όπου και να στραφείς να κατηγορήσεις, από όποια πλευρά, βλέπεις το είδωλό σου. Είναι ένα τραύμα που αναβιώνει και θα αναβιώνει.

Βιβλία, παραστάσεις, ταινίες, επιχειρούν τελευταία μια αναδρομή στα πολλαπλά τραύματα του μεταπολεμικού και μετεμφυλιακού παρελθόντος της χώρας μας. Η τέχνη ασχολείται με την Ιστορία. Πιστεύεις ότι είναι εφικτό να ανοίξει σήμερα και να διευρυνθεί περαιτέρω πάνω σε αυτό το ζήτημα ο διάλογος;

Πραγματικά πιστεύω πως είναι ένας διάλογος, ο οποίος ποτέ δεν θα κλείσει. Τα ιστορικά τραύματα θα επανέρχονται κάθε φορά, σαν το κουτί της Πανδώρας και θα πυροδοτούν νέες εντάσεις. Παρ’ όλα αυτά , θεωρώ πως όσο κι αν θερίζουμε θύελλες, η Τέχνη θα είναι πάντα εδώ για να δώσει την απάντησή της.