Ουδείς προφήτης στον τόπο του. Ο τρόπος που στήθηκε και λειτούργησε η 4η Μπιενάλε της Αθήνας, Agora, στο εγκαταλελειμμένο κτίριο του Χρηματιστηρίου επί της οδού Σοφοκλέους το φθινόπωρο του ’13 ξένισε πολλούς. Με τα λιγοστά έργα τέχνης περίπου πεταμένα «χύμα» και την έμφαση έκδηλη στη συμμετοχή του κοινού σε διαλέξεις, εργαστήρια, περφόρμανς, σε ό,τι δηλαδή συνιστά συνήθως το «παράλληλο» και όχι το κεντρικό πρόγραμμα μιας Μπιενάλε, δεν θύμιζε σε τίποτε μια τυπική εικαστική έκθεση.
Να όμως που η απρόσμενη προσέγγιση κυκλοφόρησε από στόμα σε στόμα, η φήμη της έφτασε μάλιστα ως το Αμστερνταμ της Ολλανδίας και πρόσφατα ανακοινώθηκε ότι το Ευρωπαϊκό Ιδρυμα για τον Πολιτισμό (European Cultural Foundation) θα τιμήσει την αθηναϊκή διοργάνωση με το βραβείο «ECF Princess Margriet» στις 31 Μαρτίου στις Βρυξέλλες, μαζί με την πολιτιστική πρωτοβουλία «Visual Culture Research Center» από την Ουκρανία. «Επαναπροσδιορίζει το μοντέλο της Μπιενάλε ως πεδίου φιλοξενίας της συζήτησης περί πολιτισμού και αυτο-οργάνωσης στη σύγχρονη Ελλάδα» αιτιολόγησε η επιτροπή το σκεπτικό της για τη βράβευση. Εκανε μάλιστα ιδιαίτερη μνεία στην καινοτόμο «συνεργατική επιμελητική προσέγγιση της ΑΒ4, τη διαφοροποίησε ριζικά από το καθιερωμένο, εμπορικό, μοντέλο της οργάνωσης μιας μεγάλης κλίμακας έκθεσης». Γιατί ούτε ένας ούτε δύο, αλλά σαράντα ήταν οι επιμελητές της, όχι μόνο από το πεδίο της τέχνης αλλά και από την επικοινωνία, τον εκπαιδευτικό και τον ακτιβιστικό χώρο. Η αγαστή μεταξύ τους συνεργασία μπορεί να θεωρηθεί ίσως και η μεγαλύτερη επιτυχία της Μπιενάλε.
«Το τεράστιο στοίχημα ήταν να συνδυάσουμε τις ικανότητες μιας μεγάλης καλλιτεχνικής ομάδας πολλαπλασιάζοντας, και όχι αθροίζοντας, τη συμβολή των μελών της. Και δυσκολευτήκαμε όλοι» λέει ο Poka-Yio (κατά κόσμον Πολύδωρος Καρυοφύλλης), εικαστικός και συνδιευθυντής της Μπιενάλε, μαζί με την Ξένια Καλπακτσόγλου. «Χρειάζεται γενναιότητα για να απεμπολήσει ένας επιμελητής ή εικαστικός τη δημιουργική υπογραφή, να αφήσει να τη διαχειριστεί ένα συλλογικό σχήμα και να θυσιάσει έτσι την ατομική του προβολή αλλά και αυτό που είναι συχνά το raison d’etre του. Είναι ένα ταμπού για τα εικαστικά που μόνο λίγες, συγκριτικά, εικαστικές ομάδες έχουν καταφέρει να ξεπεράσουν. Φυσικά δεν εξυπηρετεί και την αγορά της τέχνης, πράγμα καθόλου τυχαίο, μιας και ο καλλιτέχνης και η υπογραφή του είναι σαν μια μετοχή».
Η Μπιενάλε οφείλει να είναι βίαιη
Οσον αφορά το προαναφερθέν, απρόσμενο περιεχόμενό της η 4η Μπιενάλε της Αθήνας δεν ήταν άλλη μια εικαστική έκθεση, γιατί «αυτό το κάνουν με περισσότερο οργανικό τρόπο τα μουσεία και κυρίως τα κέντρα σύγχρονης τέχνης που εκθέτουν τέχνη» λέει ο Poka-Yio. Ηταν περισσότερο ένα «γεγονός», ένα συνολικό έργο τέχνης παρά μια στατική έκθεση που ακτινογραφεί την ταραγμένη εποχή, να γιατί οι «συντηρητικότεροι» επισκέπτες βρέθηκαν έξω από τα νερά τους. «Κατά τη γνώμη μου οφείλει να είναι βίαιη σαν μια σπρωξιά σε μια διαδήλωση. Να σε σπρώχνει εκεί που νιώθεις απροστάτευτος, στη βίαιη στιγμή της γέννησης του καινούργιου. Τα εικαστικά τη στιγμή της γέννησής τους δεν είναι του καναπέ. Η μεταγλώσσα, που είναι η σύγχρονη τέχνη, είναι καλό να δοκιμάζεται και να ζυμώνεται κάποιες φορές μπροστά στους θεατές της, που δεν είναι λιγότερο αντιληπτικά και αναλυτικά ικανοί από εμάς τους “ειδήμονες”. Το κοινό πια είναι εξίσου, αν όχι περισσότερο, πομπός-δημιουργός παρά δέκτης, άρα οφείλεις να του δώσεις τον δημιουργικό ρόλο που του αντιστοιχεί» εξηγεί ο Poka-Yio.
Ενα δόλωμα για την Ντοκουμέντα
Αν μπορούσαμε να κάνουμε ένα rewind στη βραδιά των εγκαινίων της 4ης Μπιενάλε, θα ανακαλύπταμε μέσα στο πλήθος έναν ψηλόλιγνο άνδρα με διαπεραστικό βλέμμα να τριγυρίζει στις αίθουσες του χρηματιστηρίου. Το ίδιο βράδυ, ο Ανταμ Τσίμζικ, καλλιτεχνικός διευθυντής της Ντοκουμέντα του ’17, ενθουσιασμένος από την έντονη δημιουργική ατμόσφαιρα, κάθησε στο γραφείο του ξενοδοχείου του και συνέταξε την πρόταση που δούλευε από καιρό στο μυαλό του: Η Ντοκουμέντα που θα επιμελούνταν εκείνος θα λάμβανε χώρα και στην Αθήνα εκτός από τον φυσικό τόπο διεξαγωγής της, το Κάσελ της Γερμανίας.
Το 2017 λοιπόν η 6η Μπιενάλε της Αθήνας ας πούμε ότι θα «συγχωνευτεί» με την Ντοκουμέντα στο πλαίσιο μιας σειράς από συνέργειες που θα πραγματοποιηθούν στην πόλη. Προηγείται ωστόσο η Μπιενάλε του ’15. «Αν η κορύφωση είναι το 2017, τώρα είναι η προετοιμασία για την κορύφωση» εξηγεί ο Poka-Yio. Και μολονότι κάθε Μπιενάλε αντιμετωπίζεται σαν «λευκό χαρτί» πάνω στο οποίο αναστοχάζονται οι διοργανωτές, το ποτάμι δεν γυρίζει πίσω. Η επόμενη Μπιενάλε μπορεί να αναζητεί τον χώρο διεξαγωγής της, όμως δεν πρόκειται να αλλάξει εντελώς ύφος όσον αφορά το ύφος και το περιεχόμενό της. Κατ’ αρχάς λοιπόν δεν θα υπάρχει ένας «σταρ» επιμελητής.
«Ποιος έχει τέτοια καθαρή εποπτεία τού σήμερα και του εκάστοτε τόπου στον οποίο τον καλούν, ώστε να μπορεί να αρθρώσει ένα τέτοιας κλίμακας πολύπλοκο “συνολικό” έργο; Ειδικά ένας διεθνής επιμελητής, που έχει περιορισμένο χρόνο να επενδύσει σε μια τέτοια ανάθεση, δεν μπορεί εύκολα να αποκωδικοποιήσει και να συνθέσει το υλικό που θα παρουσιαστεί συμπυκνωμένο μπροστά του. Είναι όπως συμβαίνει με έναν σκηνοθέτη. Δεν είναι παράλληλα παραγωγός, φωτιστής, μοντέρ κ.ο.κ.» λέει ο Poka-Yio.
Η επόμενη Μπιενάλε αναζητεί βεβαίως και τη χρηματοδότησή της. Το βραβείο από την Ολλανδία συνοδεύεται από χρηματικό έπαθλο 25.000 ευρώ, πρόκειται όμως για ποσό που μόλις μετά βίας μπορεί να καλύψει λειτουργικά έξοδα καθ’ οδόν προς την επίτευξη της διοργάνωσης. «Η προηγούμενη διοργάνωση είχε ενταχθεί σε ΕΣΠΑ, όμως δεν προβλέπεται κάτι τέτοιο για την επόμενη. Θα πρέπει για άλλη μια φορά να κάνουμε ένα θαύμα, από το τίποτε να δημιουργήσουμε κάτι. Ιδιώτες όπως το ΝΕΟΝ ή τα Ιδρύματα Νιάρχος και Ωνάση ενίοτε μας υποστηρίζουν, όμως δεν ξέρουμε τι θα γίνει αυτή τη φορά».
Ενα συμπόσιο στην Αθήνα
Με αφορμή την ανακοίνωση της βράβευσής της η Μπιενάλε της Αθήνας θα φιλοξενήσει συμπόσιο στο οποίο θα συμμετέχουν προσωπικότητες όπως ο καλλιτεχνικός διευθυντής της Ντοκουμέντα, Ανταμ Τσίμζικ, η διευθύντρια του European Cultural Foundation, Κάθριν Γουότσον, ο λέκτορας του τμήματος Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Goldsmiths, Μασιμιλιάνο Μολόνα, ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, Ντένης Ζαχαρόπουλος, ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Ιδρύματος ΔΕΣΤΕ και επίκουρος καθηγητής στο τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Γιώργος Τζιρτζιλάκης, η εκτελεστική υποδιευθύντρια της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών, Αφροδίτη Παναγιωτάκου, ο γενικός διευθυντής Σύγχρονου Πολιτισμού του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, Μάριος Κωστάκης και οι Ξένια Καλπακτσόγλου και Poka-Yio, συνδιευθυντές της Μπιενάλε της Αθήνας. Σκοπός είναι να συζητήσουν τρόπους συνεργασίας στο πλαίσιο του πολιτιστικού γίγνεσθαι της πόλης.
Το συμπόσιο θα πραγματοποιηθεί στο Αμφιθέατρο Λ. Ζέρβα του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών στις 3 Δεκεμβρίου 2014, 5μμ
HeliosPlus
