Εκεί έξω υπάρχει ένας συναρπαστικός κόσμος γεμάτος αστέρια, γαλαξίες και μύθους, που αν ξέρουμε να τον διαβάσουμε μας αποκαλύπτεται μια μοναδική εμπειρία
Τα ουράνια σώματα που μας περιβάλλουν αποτελούν το «κοσμικό ρολόι» του Σύμπαντος. Οι κινήσεις τους γύρω μας σηματοδοτούν με ακρίβεια την αέναη ροή του χρόνου, όπως την αντιλαμβανόμαστε από τον πλανήτη μας. Αυτές τις κινήσεις μελέτησαν οι αρχαίοι λαοί και τις συσχέτισαν με την ανάλογη περιοδική εναλλαγή των φυσικών φαινομένων στη Γη, η πρόβλεψη των οποίων ήταν απαραίτητη για τις πρακτικές τους ασχολίες και ανάγκες. «Χρόνος έμπαινε, χρόνος έβγαινε», το «κοσμικό ρολόι» προέλεγε πάντοτε αλάνθαστα πότε πλησίαζε η εποχή του θέρους, του τρύγου, της ναυσιπλοΐας, πότε θα πλημμύριζαν τα ποτάμια, πότε ήταν η εποχή των μεγάλων θρησκευτικών γιορτών, πότε έπρεπε να σπείρουν και πότε να αναπαυθούν. Ο άνθρωπος, για να βελτιώσει τη ζωή του, έπρεπε να μάθει να μετράει τον χρόνο.
Οπως ίσως είναι γνωστό, οι περιοδικές κινήσεις των ουράνιων σωμάτων είναι φαινομενικές. Στην πραγματικότητα πρόκειται για δύο κινήσεις του δικού μας πλανήτη που συνδυάζονται και δίνουν την εντύπωση ότι τα ουράνια σώματα κινούνται. Η καθημερινή περιστροφή της Γης γύρω από τον άξονά της μας δίνει την εναλλαγή ημέρας-νύχτας, το γνωστό μας εικοσιτετράωρο. Η ετήσια περιστροφή της Γης γύρω από τον Ηλιο μάς δίνει την περιοδική εναλλαγή των εποχών, τους μήνες και το έτος. Και αυτή η τελευταία κίνηση είναι που κάνει διαφορετικούς αστερισμούς να εμφανίζονται κάθε εποχή στον νυχτερινό ουρανό. Αυτή τη φορά θα ασχοληθούμε με τους αστερισμούς που σηματοδοτούν την εποχή του καλοκαιριού και βρίσκονται στο βόρειο ημισφαίριο του πλανήτη μας.
Θα δούμε τον αρχέγονο Βοώτη, τον ουράνιο Βοσκό ή, σύμφωνα με τον Ησίοδο, τον Αρκτοφύλακα. Θα γνωρίσουμε από κοντά τον θεραπευτή Οφιούχο, που κρατάει στα χέρια του τον αστερισμό του Ερπετού, τον φοβερό Οφι. Θα περάσουμε από τα λημέρια του μυθικού, γονατιστού, επουράνιου ήρωα, του Ηρακλή, έναν από τους πρώτους αστερισμούς που κατέγραψε ο άνθρωπος. Θα δούμε επίσης τον επιβλητικό ζωδιακό Σκορπιό, στη χαμηλή του πορεία προς τις χώρες του Νότου. Τέλος θα μας δοθεί η ευκαιρία να θαυμάσουμε το μονάκριβο Στέμμα της Αριάδνης, γνωστό ως Βόρειο Στέφανο, μια συλλογή από σπάνιους διπλούς και μεταβλητούς αστέρες, που οι ανατολικοί λαοί είχαν ονομάσει «Διάδημα της μεγάλης θεάς Αστάρτης».
Κοιτάζοντας προς τον Βορρά
Για να ατενίσει λοιπόν κανείς τα αστέρια και την απεραντοσύνη του Σύμπαντος, πρέπει να πάρει την απόφαση να ταξιδέψει πολύ μακριά, έξω από τις ζώνες φωτορύπανσης των αστικών μας κέντρων. Σίγουρα δεν πρόκειται να απογοητευθεί. Αντίθετα μάλιστα, όταν στρέψει το βλέμμα του προς τα πάνω, θα νιώσει ότι έχει ανταμειφθεί πλούσια για τον κόπο του. Θα έχει επιτέλους συναντηθεί με τα αστέρια και θα έχει νιώσει την ακατανίκητη έλξη που ασκούσαν πάντοτε στον άνθρωπο. Ας υποθέσουμε λοιπόν ότι βρισκόμαστε στην ερημιά, μακριά από πόλεις και χωριά, μια ξάστερη καλοκαιρινή νύχτα. Στρεφόμενοι προς τον Βορρά θα αντικρίσουμε τους λεγόμενους αειφανείς αστερισμούς. Αυτούς δηλαδή που είναι ορατοί καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους. Στα αριστερά μας, πιο κοντά στη Δύση, δεσπόζει η γνωστή σε όλους μορφή της Μεγάλης Αρκτου. Στα δεξιά θα μπορέσουμε εύκολα να ξεχωρίσουμε το «ανάποδο Σ», χαρακτηριστικό σχήμα του αστερισμού της Κασσιόπης. Οι Ευρωπαίοι την ονομάζουν «το ουράνιο W», από το αντίστοιχο κεφαλαίο γράμμα της λατινικής αλφαβήτου. Ανάμεσα σε αυτούς τους δύο εμφανείς αστερισμούς, με λίγη προσοχή, θα διακρίνουμε τον Πολικό Αστέρα, που πάντοτε μας δείχνει με ακρίβεια τον Βορρά. Αν είμαστε υπομονετικοί, θα καταφέρουμε κάπου γύρω του να ξεχωρίσουμε και τον αστερισμό στον οποίο ανήκει: την αχνή Μικρή Αρκτο, από όπου ο Πολικός Αστέρας έχει πάρει και την επίσημη ονομασία του: α-μικρής Αρκτου ή α-Ursa Minor, στα λατινικά. Αφήνοντας όμως κατά μέρος τους αειφανείς αστερισμούς, στρέφουμε τώρα το βλέμμα μας ακριβώς βορειοδυτικά. Εδώ, αν είναι ακόμη πρώιμο καλοκαίρι, ίσως προλάβουμε να δούμε τα τελευταία απομεινάρια των αστερισμών του περασμένου χειμώνα, που τώρα θα βρίσκονται πια στη δύση τους. Χαμηλά στον ορίζοντα η λαμπερή Αιξ, ένα από τα πιο φωτεινά αστέρια του ουρανού, που ανήκει στον αστερισμό του Ηνίοχου. Λίγο πιο πέρα ένα πασίγνωστο φωτεινό ζευγάρι, οι ουράνιοι Δίδυμοι, οι Διόσκουροι, ο Κάστορας και ο Πολυδεύκης. Ως τις αρχές Ιουλίου όμως αυτά τα αστέρια θα έχουν βουλιάξει μέσα στην πάχνη του ορίζοντα και θα έχουν γίνει άφαντα.
Αντίθετα, ψηλά στον νοτιοδυτικό ουρανό, αιωρείται ακόμη ένας από τους πιο υποβλητικούς αστέρες του καλοκαιρινού ουρανού. Τον ξεχωρίζουμε εύκολα από το βαθύ πορτοκαλί χρώμα του και γιατί βρίσκεται σε μια περιοχή απ’ όπου απουσιάζουν άλλα τόσο φωτεινά άστρα. Πρόκειται για τον Αρκτούρο, στον αστερισμό του Βοώτη, τον τέταρτο κατά σειρά από τα πιο λαμπρά αστέρια του ουρανού. Στο ζενίθ του φθάνει τις ημέρες του θερινού ηλιοστασίου, που εφέτος ήταν στις 21 Ιουνίου, στις 3.58 τη νύχτα. Ο Αρκτούρος ή Αρκτοφύλακας είναι ίσως το πρώτο αστέρι που λάτρεψε και μελέτησε ο άνθρωπος. Από νωρίς τον συσχέτισαν με τη νύμφη Καλλιστώ, που δεν είναι άλλη από τη Μεγάλη Αρκτο, και με τον Αρκάδα, τον μυθικό πρόγονο των Αρκάδων. Στην αρχαία Αρκαδία μάλιστα οι διάφορες θέσεις του Αρκτούρου σε σχέση με τον Ηλιο καθόριζαν τις ημερομηνίες των μεγάλων αγροτικών γιορτών. Τον Βοώτη τον αναφέρει ήδη ο Ομηρος στην Οδύσσεια, χαρακτηρίζοντάς τον «οψέ δύων» (αυτός που δύει αργά). Αργότερα ο Αρκτούρος χαρακτηρίστηκε δυσοίωνος, ένας αστέρας δυσμενών επιρροών. Ο αρχαίος αστρονόμος Αρατος τον ονομάζει «δεινό» ενώ ο Ιπποκράτης γράφει ότι τις ημέρες γύρω από την ετήσια ανατολή του οι ασθένειες εκδηλώνονται ιδιαίτερα βαριά.
Η θέα στη νότια πλευρά
Συνεχίζοντας την περιπλάνησή μας, θα πάμε κατευθείαν στον Νότο. Εδώ πραγματικά φαίνεται σαν να «σέρνεται» πάνω στον ορίζοντα ο μεγαλοπρεπής ζωδιακός Σκορπιός. Ξεχωρίζει αμέσως από τη λαμπρότητα των άστρων του αλλά και γιατί πραγματικά μοιάζει σαν μια γιγαντιαία προβολή στον ουράνιο θόλο ενός αληθινού σκορπιού. Με όλες τις λεπτομέρειες να διακρίνονται καθαρά: κεφάλι, δαγκάνες και φαρμακερό κεντρί. Στην καρδιά αυτού του τέρατος φωλιάζει ο κατακόκκινος Αντάρης, το πιο φωτεινό αστέρι του Σκορπιού. Το όνομά του το έχει πάρει από τον αντίζηλό του, τον πλανήτη Αρη, και όταν βρίσκονται σε σύνοδο είναι δύσκολο να τους ξεχωρίσεις. Ο αστερισμός του Σκορπιού παρουσιάζει μια ιδιόμορφη σχέση και με τον Ωρίωνα, τον κατ’ εξοχήν χειμωνιάτικο αστερισμό. Οταν ο Ωρίωνας δύει, ο Σκορπιός μόλις ανατέλλει. Και φυσικά το αντίστροφο. Η ιδιόμορφη αυτή σχέση στάθηκε στην αρχαιότητα αφορμή να δημιουργηθούν διάφοροι πανέμορφοι μύθοι για τους επιβλητικούς αυτούς δύο γίγαντες. Οι μύθοι αυτοί θα μας απασχολήσουν όμως μια άλλη φορά.
Ο αστερισμός του Οφιούχου
Πιο βόρεια τώρα, κοιτάζουμε λίγο πάνω από τον Σκορπιό. Εδώ θα βρούμε, με κάποια δυσκολία ίσως, γιατί πρόκειται για πιο αχνά αστέρια, το τεραστίων διαστάσεων πολυγωνικό σχήμα του αστερισμού του Οφιούχου. Στα χέρια του κρατάει και διαιρεί στα δύο το λεπτό και μακρύ σχήμα ενός άλλου μεγάλου αστερισμού, του Οφι. Ο Οφιούχος θεωρείται ότι ταυτίζεται με τον θεό της Ιατρικής, τον Ασκληπιό. Το φίδι εξάλλου πάντοτε συνδεόταν με τη θεραπεία και την ιατρική. Στην ιουδαϊκή και στη χριστιανική παράδοση όμως ο Οφις ταυτίζεται με το φίδι που παραπλάνησε τους πρωτόπλαστους. Επίσης πιστεύεται ότι οι αναπαραστάσεις του Οφιούχου σε παλιούς ουράνιους χάρτες είχαν πρότυπό τους το περίφημο άγαλμα από το Ασκληπιείο της Επιδαύρου. Επίσης ο Οφιούχος έχει κατά καιρούς θεωρηθεί και ζωδιακός αστερισμός, αφού ο Ηλιος στην ετήσια πορεία του περνάει μέσα από τα όρια της ουράνιας επικράτειάς του. Το πιο δυνατό του αστέρι ονομάζεται Ρας αλ-Χάγκε, σηματοδοτεί το κεφάλι του («ρας» στα αραβικά σημαίνει κεφάλι) και ξεχωρίζει για το χρώμα του, που είναι εκείνο του ζαφειριού. Ακολουθώντας το σώμα του Οφι τώρα προς τα πάνω, φθάνουμε στο χαρακτηριστικό τριγωνικό κεφάλι του ερπετού. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι με τη φιδίσια γλώσσα του σχεδόν αγγίζει το ημικυκλικό σχήμα του εντυπωσιακού Βόρειου Στεφάνου. Είναι το στέμμα που άφησε πίσω της η Αριάδνη όταν την εγκατέλειψε ο Θησέας, ο Θησαυρός της Αστάρτης, που εμείς γνωρίζουμε ως Αφροδίτη. Ενας μικρός σε έκταση αλλά πανέμορφος αστερισμός, με κύριο άστρο την λεγόμενη «τζέμα» στα λατινικά, τζοβαΐρι στα αραβικά, τζιβαέρι για μας, που σημαίνει πολύτιμο πετράδι.
Αν τώρα ενώσουμε την Τζέμα και τον Αρκτούρο με μια ευθεία γραμμή και την προεκτείνουνε ανατολικά, θα περάσουμε μέσα από το «αστρικό σώμα» του γονατιστού Ηρακλή, που κρατώντας το ρόπαλο στο υψωμένο χέρι του φαίνεται να απειλεί το κεφάλι του αειφανούς Δράκοντα. Ο αστερισμός του Ηρακλή είναι δύσκολο να εντοπιστεί. Τα αστέρια του είναι όλα αχνά και η θέση του κάπως λοξή σε σχέση με τους γείτονές του. Παρ’ όλα αυτά οι αναφορές που υπάρχουν γι’ αυτόν φαίνεται να είναι αρχαιότερες από αυτές των περισσότερων άλλων αστερισμών.
Ας στρέψουμε τώρα το βλέμμα μας κατευθείαν στο μεσουράνημα, στο κέντρο της γαλαξιακής ζώνης, Milky Way. Θα δούμε να δεσπόζουν οι κατ’ εξοχήν αστερισμοί αυτής της εποχής. Πρόκειται για το περίφημο «τρίγωνο του καλοκαιριού»: τον αστερισμό της Λύρας με τον απαστράπτοντα Βέγα, τον Αετό με τον Αλταΐρ, και τον αστερισμό του Κύκνου, με επικεφαλής τον αστέρα Ντένεμπ.
Κι όμως, όταν φθάσει η ώρα του όψιμου καλοκαιριού καινούργιοι αστερισμοί θα έχουν «σπρώξει» ακόμη πιο δυτικά τους αστερισμούς που είδαμε. Ο ανατολικός ορίζοντας τότε θα έχει πάλι αλλάξει και θα μπορούμε να πάρουμε μια γεύση από το επερχόμενο φθινόπωρο. Τότε θα έχουν αρχίσει να εμφανίζονται ο Περσέας, η Ανδρομέδα, ο Πήγασος…
Στο βάθος μάλιστα, αν μείνουμε αργά τη νύχτα, θα καταφέρουμε να ατενίσουμε το μέλλον! Θα δούμε τις πρώτες αναλαμπές του χειμώνα που έρχεται. Αυτή είναι η αέναη κίνηση του χρόνου, όπως την καταγράφουν τα ουράνια σώματα που μας περιβάλλουν. Εμείς θα προσπαθήσουμε να την παρακολουθούμε τακτικά από το μικρό, υποθετικό μας παρατηρητήριο που έχουμε στήσει έξω από τους δακτυλίους της φωτορύπανσης, εδώ στην ερημιά, όπου… μυρίζει αστέρια.
