Μηνάς Χατζησάββας

«Στην τέχνη τίποτε δεν πάει χαμένο»

«Αλίμονο στη χώρα που δεν έχει ήρωες» λέει ο μαθητής.

«Αλίμονο στη χώρα που έχει ανάγκη από ήρωες» απαντά ο Γαλιλαίος.

Ο δεύτερος μπρεχτικός ρόλος του. Η τρίτη ενασχόλησή του με το μπρεχτικό θέατρο. Για τον Μηνά Χατζησάββα η εφετεινή παράσταση στην οποία πρωταγωνιστεί τον επαναφέρει μετά από 15 χρόνια στο Εθνικό Θέατρο με έναν παλιό του γνώριμο, τον Μπέρτολτ Μπρεχτ.

Προηγήθηκε ο ρόλος του Αζτάκ που ερμήνευσε στην παράσταση του Γιώργου Μιχαηλίδη «Ο κύκλος με την κιμωλία», πριν από δύο χρόνια στο Ανοιχτό Θέατρο. Ενας ρόλος-σταθμός στη θεατρική πορεία του. Παλαιότερα, «επί χούντας, στα νιάτα μου», όπως λέει, «ανεβάσαμε την ιστορία του Αλι Ρέτζα, του Μάρκαρη. Αυτή ήταν και η πρώτη επαφή μου με το πολιτικό και το κοινωνικό θέατρο, ένα θέατρο που ρίχνει μια κριτική ματιά πάνω στην κοινωνία. Τότε άνοιξαν τα μάτια μου». Τώρα ήρθε η στιγμή να ερμηνεύσει έναν από τους σημαντικότερους ήρωες της μπρεχτικής δραματουργίας: τον Γαλιλαίο, στο ομώνυμο θεατρικό έργο που πραγματεύεται τη ζωή του μεγάλου φυσικού επιστήμονα. «Δυστυχώς δεν είχα δει την παράσταση του Εθνικού το ’73 με τον Στέλιο Βόκοβιτς» λέει και κρατά στα χέρια του την ξαναδουλεμένη μετάφραση του Πέτρου Μάρκαρη. «Η γλώσσα του Μπρεχτ έχει τις δυσκολίες της. Και το έργο θέτει τα ερωτήματά του».

Ο Γαλιλαίος είναι ο επιστήμονας που ερεύνησε και ανακάλυψε το Σύμπαν. Ο Γαλιλαίος είναι και ο άνθρωπος που, όταν βρέθηκε αντιμέτωπος με την Εκκλησία, δεν υπερασπίστηκε τις θέσεις του αλλά παραιτήθηκε, δείλιασε. «Πρόκειται για ένα μεγάλο ρόλο, ένα ρόλο διανόησης, που περνάει μέσα από διαδικασίες και σκέψεις. Διαθέτει μονολόγους-σωστά διαμάντια μέσω των οποίων αντιλαμβάνεσαι τι σημαίνει διαλεκτική, ανάλυση, εξήγηση. Παράλληλα όμως ο λόγος είναι ποιητικός, δύσκολος για να τον αποστηθίσεις. Δεν αρκεί να τα πεις, πρέπει να δώσεις στον θεατή να καταλάβει τι λες. Δεν είναι απλώς εικόνες. Πρέπει να εξηγήσεις τι θέλει να πει ο Μπρεχτ μέσα από το στόμα του Γαλιλαίου». Και όλα αυτά, όπως επισημαίνει ο ηθοποιός, έχουν άμεση σχέση με την αλήθεια. «Δεν θέτεις καν στον εαυτό σου το ερώτημα αν πιστεύεις τα όσα λέει ο Γαλιλαίος ή όχι. Η ανάλυση του Μπρεχτ είναι τέτοια που σε υποβάλλει». Ποιος είναι ο Γαλιλαίος; «Ενας άνθρωπος με πολλές αδυναμίες που φοβάται και φοβάται κυρίως τον σωματικό πόνο. Θέλει να ζει τη ζωή του με τις ανέσεις του, χωρίς να στερείται το κρασί του. Δεν έχει τίποτε το ηρωικό, είναι ανθρώπινος».

Σήμερα δεν έχουμε ανάγκη από ήρωες; «Αμα τους χρειαζόμαστε σημαίνει ότι κάτι μας λείπει, ότι είμαστε σαν ανάπηροι. Παλαιότερα ίσχυε αυτό, τώρα όχι. Και ευτυχώς. Γιατί μας δίνεται η δυνατότητα να αναμετρηθούμε με τον εαυτό μας, να γίνουμε πιο ενεργητικοί, πιο επαναστάτες». Σε μια αντίστοιχη απόπειρα ο ίδιος ο Μπρεχτ άλλαξε το τέλος του «Βίου του Γαλιλαίου» αφού είχε μεσολαβήσει η ατομική βόμβα στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι, στο τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. «Τι θα γίνει όταν η επιστήμη δεν θα λαμβάνει υπόψη της τον άνθρωπο; Η τεχνολογία θα διαλύσει τα πάντα; Σε αυτά τα ερωτήματα που θέτει, μέσω του Γαλιλαίου, η απάντηση δεν έχει ακόμη δοθεί. Γι’ αυτό και το έργο παραμένει σύγχρονο, ίσως από τα πιο σύγχρονά του». Και η δική του σχέση με την τεχνολογία; «Ανύπαρκτη. Βλέπω κομπιούτερ και τα χάνω. Το μόνο που θα ήθελα από την τεχνολογία είναι να μου μαθαίνει τα λόγια. Γιατί μαθαίνω πολύ δύσκολα τους ρόλους».

Ηθοποιός που έχει μακρά πορεία στο σανίδι, ο Μηνάς Χατζησάββας έχει ερμηνεύσει κλασικό και σύγχρονο θέατρο. Σήμερα νιώθει ότι κάνει πολιτικό θέατρο; Υπάρχει σήμερα πολιτικό θέατρο; «Η ιστορία του Γαλιλαίου δεν έχει καμία σχέση με την πολιτική» απαντά. «Αυτό που κάνει είναι να σε βάλει να σκεφθείς. Μα καθετί που λέμε και κάνουμε δεν είναι πολιτική πράξη; Ακόμη και αρνητική αν είναι, αποτελεί πολιτική πράξη. Τα πάντα είναι πολιτικά». Μήπως τα μπερδέψαμε λίγο με το στρατευμένο; «Ισως. Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός ήταν αρνητικός στην τέχνη; Ή μήπως ήταν αναγκαίο το πέρασμα από εκεί και άρα ήταν ωφέλιμος; Στην τέχνη τίποτε δεν πάει χαμένο. Από καθετί βγαίνει και ένα συμπέρασμα. Μήπως και το να παίζεις θέατρο δεν είναι μια πολιτική πράξη; Ανάλογα βέβαια με το τι θέατρο παίζεις και πόσο αφορά αυτό τους θεατές. Ο Μπρεχτ δεν αποζητούσε ενεργητικούς θεατές. Αποζητούσε θεατές να τους ενεργοποιήσει, ανθρώπους να τους βάλει στη διαδικασία της σκέψης».

Με τον σκηνοθέτη Σταύρο Ντουφεξή συνεργάζεται για πρώτη φορά. «Βρήκαμε τρόπο επικοινωνίας μεταξύ μας. Και εκείνος ζητούσε από εμένα και εγώ από εκείνον». Πάντα έτσι συμβαίνει; Πάντα «τα βρίσκει» με τους σκηνοθέτες; «Κάποτε συμφωνούσα ή, καλύτερα, ούτε που το εξέταζα. Εκανα ό,τι μου έλεγαν. Τώρα, μετά από 30 χρόνια, αν κάπου δεν συμφωνήσω, το λέω. Από την πλευρά των σκηνοθετών υπάρχει πλέον ανοχή. Ωστόσο δεν ανήκω στους ηθοποιούς που συγκρούονται. Και αυτό το κατάλαβα όταν από το 1978 ως το 1983 δούλεψα με πολλούς σκηνοθέτες στο Εθνικό. Μετά ακολούθησε ο Μιχαηλίδης με τον οποίο συνεργαστήκαμε 14 χρόνια και φθάσαμε στο σημείο να συνεννοούμαστε με το βλέμμα. Ομολογώ ότι με διαμόρφωσε αυτή η συνεργασία». Δεν κουράστηκε όμως από αυτή τη «μονογαμία»; «Η κόπωση που ήρθε είναι η ίδια με την κόπωση στη ζωή μας. Αλλά για σκέψου τι μας φέρνει η ζωή και τι εμπειρίες αντλούμε; Με τα χρόνια κουράζεσαι με την ίδια τη φύση της ζωής. Ναι, αυτό ισχύει και με τον Μιχαηλίδη. Είμαι αυτό που είμαι ­ αν είμαι κάτι ­ και αυτό διαμορφώθηκε μέσα στην αγκαλιά του Ανοιχτού Θεάτρου. Δεν στερήθηκα τίποτε όσο ήμουν εκεί. Δεν έμεινα πίσω. Πλούτισα. Οπλίστηκα για το μέλλον. Αλλωστε μπορεί να επιστρέψω». Μήπως όμως τώρα νιώθει ανασφαλής; «Κάπως ναι» δηλώνει. «Αλλαξα σπίτι. Οσο γοητευτικό είναι το καινούργιο άλλο τόσο φόβο κρύβει μέσα του. Στο Ανοιχτό ήμουν πιο ήρεμος. Τώρα νιώθω ότι πολλά μάτια με κιάλια είναι στραμμένα επάνω μου και περιμένουν να δουν τι θα κάνω χωρίς την ομπρέλα του Ανοιχτού. Και η αλήθεια είναι ότι τώρα αισθάνομαι μεγαλύτερη ευθύνη». Και η κριτική; «Κάποτε με απασχολούσε περισσότερο. Τώρα πια δεν μου δημιουργεί κανένα άγχος. Αισθάνομαι ότι εκείνοι κάνουν τη δουλειά τους και εγώ τη δική μου. Δεν είμαι υποχρεωμένος να συμφωνώ μαζί τους. Η κριτική είναι άλλη μία γνώμη και καλώς υπάρχει. Με τον χρόνο όμως έμαθα να βλέπω και τα όσα λένε πίσω από τις λέξεις οι κριτικοί και γι’ αυτό δεν με απασχολούν καθόλου. Πρώτος κάνω κριτική στον εαυτό μου».

«Ο βίος του Γαλιλαίου» του Μπέρτολτ Μπρεχτ παρουσιάζεται στην Κεντρική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου, σε σκηνοθεσία Σταύρου Ντουφεξή. Με τον Μηνά Χατζησάββα.