Το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κέντρο ΓΑΙΑ, σε συνεργασία με το υπουργείο Πολιτισμού, οργανώνει έκθεση με θέμα «Ηρακλής Ηρως Μέγιστος», της οποίας τα εγκαίνια θα γίνουν στις 4 Φεβρουαρίου του 2004.
H έκθεση φιλοδοξεί να συμβάλει αποφασιστικά στη δημιουργία του διαφορετικού πνευματικού κλίματος που επιζητήθηκε για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004. Ο Ηρακλής, ως ο κατ’ εξοχήν εκπολιτιστής ήρωας, εναρμονίζεται ως θέμα με τους υψηλούς στόχους του υπουργείου Πολιτισμού και της Γενικής Γραμματείας Ολυμπιακών Αγώνων, που χρηματοδοτούν την έκθεση. Πολλοί από τους άθλους του έχουν οικολογικό περιεχόμενο, πράγμα που συνάδει με την ιδεολογία του Μουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας. Ακόμη ο Ηρακλής υπήρξε ιδρυτής των Ολυμπιακών Αγώνων και έτσι η έκθεση εντάσσεται αρμονικά στο πνεύμα της εποχής. Τέλος, σήμερα, όπως και σε όλες τις εποχές, ο Ηρακλής είναι ένα όνομα δημοφιλέστατο, που μαγεύει τους πάντες.
* H στρωματογραφία του μύθου
Ο Ηρακλής αποτελεί το πιο πολυσύνθετο πρόσωπο της ελληνικής μυθολογίας. H «βιογραφία» του περιλαμβάνει ένα τεράστιο σύνολο δράσεων που αποτελεί το μεγαλύτερο corpus μύθων της παγκόσμιας μυθολογίας. Αυτό δημιουργήθηκε σταδιακά και κατά τόπους, αρχικά από την προφορική παράδοση και κατόπιν από αοιδούς, ποιητές, καλλιτέχνες και πολιτικούς καθ’ όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας, και οργανώθηκε τελικά σε ενιαίο σώμα από τους μυθογράφους των ελληνιστικών και των ρωμαϊκών χρόνων. Αυτοί κατέγραψαν τους – διαφόρων εποχών και νοημάτων – μύθους ως μια συνεχή ιστορία, από τη γέννηση του ήρωα ως την αποθέωσή του, χωρίς διάκριση σημασίας, προέλευσης ή χρονολόγησης των επιμέρους στοιχείων.
H ιστορία του Ηρακλή μοιάζει με «κρεμμύδι». H ύστερη «βιογραφία» του είναι μόνον ο εξωτερικός φλοιός του. Στον αρχικό πυρήνα, που δημιουργείται στους προϊστορικούς χρόνους, επικάθονταν συνεχώς νεότερες ιστορίες οι οποίες συγκάλυπταν ή μεταμόρφωναν τις αρχικές. Κάθε εποχή και κάθε λαός, πόλις-κράτος, ποιητής ή διανοούμενος επιθυμούσε να συσχετίσει με τον Ηρακλή την υπόστασή του, τις διεκδικήσεις του, τη νέα ιδέα ή ανάγκη του. Με τον τρόπο αυτόν αποκτούσε έναν σοβαρό υποστηρικτή, που του προσέδιδε δύναμη και μεγαλύτερη ελπίδα επιτυχίας. H εμβληματική και πολυδιάστατη προσωπικότητα του ήρωα προέκυψε από τη συνεχή χρήση και διαδοχική αναπροσαρμογή του στις ανάγκες και αξίες κάθε εποχής.
Στόχος της έκθεσης είναι να τάμουμε την Ιστορία για να αναδείξουμε τη στρωματογραφία των μύθων και την πολυσημία του Ηρακλή με τη βοήθεια των έργων της αρχαίας ελληνικής τέχνης.
* Ο προϊστορικός ήρωας
Ενα πολύ μεγάλο μέρος των κατορθωμάτων του ήρωα έχει ευρύτερο προϊστορικό υπόστρωμα, που μπορεί να αναχθεί ακόμη και στην Παλαιολιθική περίοδο. Τότε οι άνθρωποι, στην προσπάθειά τους να εξημερώσουν την άγρια φύση και να δημιουργήσουν τον ζωτικό τους χώρο, είχαν ανάγκη από έναν γενναίο συμπαραστάτη. Πρόκειται για τους άθλους εξόντωσης άγριων, πραγματικών ή φανταστικών ζώων, που προξενούσαν καταστροφές και τρόμαζαν τον προϊστορικό άνθρωπο (Λέων Νεμέας, Στυμφαλίδες Ορνιθες, Λερναία Υδρα).
Στη φάση μετά τη Νεολιθική Επανάσταση (7η-5η χιλιετία π.X.) μπορούν να ενταχθούν τρεις από τους άθλους του ήρωα: Κερυνίτις έλαφος, Ερυμάνθιος κάπρος και ταύρος της Κρήτης. Σύμφωνα με αυτούς, ο ήρωας δεν σκοτώνει τα ζώα αλλά τα συλλαμβάνει και τα μεταφέρει ζωντανά στον Ευρυσθέα. Τότε πραγματοποιείται η σύλληψη των άγριων ζώων για εξημέρωση και ενσταβλισμό, ενέργειες που απαιτούσαν σωματική ρώμη, ψυχική αντοχή και εξυπνάδα.
Με τη Μυκηναϊκή περίοδο μπορούν να σχετιστούν οι μύθοι του ήρωα που αναφέρονται σε διαχείριση υδάτων (Κόπρος Αυγεία, διαμάχη με τον Αχελώο για τη Δηιάνειρα κ.ά.). Αυτοί πρέπει να έχουν ως ιστορικό πυρήνα κάποια πραγματικά εγγειοβελτιωτικά έργα (π.χ. διευθέτηση ρου ποταμών), στα οποία πρωτοπόροι αναδείχθηκαν οι κάτοικοι της Μυκηναϊκής Ελλάδος. Οταν αργότερα λησμονήθηκε η ιστορική αφετηρία των έργων αυτών, οι άνθρωποι, εντυπωσιασμένοι από το μέγεθός τους, τα απέδωσαν στον ήρωα.
Οι Γεωμετρικοί και Αρχαϊκοί χρόνοι (1000-500 π.X. περίπου) αποτελούν την περίοδο της αποκρυστάλλωσης του ελληνικού κόσμου με τη δημιουργία των πόλεων-κρατών και την επέκταση του Ελληνισμού σε όλη τη Μεσόγειο. Την περίοδο αυτή της αναζήτησης, των διεκδικήσεων και των συγκρούσεων ο ήρωας ήταν πάντοτε αρωγός ανθρώπων και πόλεων. Τότε θα πρέπει να επινοούνται πολλές από τις «επιγαμίες» του με κόρες της μυθικής παράδοσης (87 είναι μόνον οι επώνυμες). Οι επιγαμίες αυτές, εκτός από παιδιά (όλα αγόρια!), πρόσφεραν στους ενδιαφερομένους και ερείσματα για διεκδίκηση εδαφών και κάθε είδους εξουσίας.
* H ανθρώπινη διάσταση
Από τον 5ο αι. π.X. παρατηρείται μια σημαντική αλλαγή στην αντίληψη των ανθρώπων για τον ήρωα. Ο επικός πολεμιστής, εκφραστής της σωματικής ρώμης, μεταμορφώνεται σε ήρωα πιο ανθρώπινο, που ενδιαφέρεται για τις εσωτερικές αγωνίες των ανθρώπων και κυρίως για τη θεμελιώδη αγωνία για τον θάνατο. Είναι ο Ηρακλής των τραγικών ποιητών και ο ηθικός ήρωας των σοφιστών. H πτυχή αυτή αποκαλύπτεται σε τρεις από τους άθλους του, στα βόδια του Γηρυόνη, στη σύλληψη του Κέρβερου και στα μήλα των Εσπερίδων, που είναι οι καρποί της αθανασίας και της αιώνιας νεότητας.
Ο Ηρακλής ουδέποτε έπαψε να είναι συμπαραστάτης των απλών ανθρώπων στα καθημερινά τους προβλήματα. Λατρευόταν ως αλεξίκακος (αυτός που διώχνει το κακό) και ως θεραπευτής. Ηταν τέτοια η οικειότητα των αρχαίων με το πρόσωπό του, που τον φορούσαν ως φυλαχτό και του απευθύνονταν συχνά φωνάζοντας «Ω! Ηράκλεις», όπως εμείς σήμερα λέμε «Ω! Χριστέ μου».
Ολοι αυτοί οι αγώνες για το καλό της ανθρωπότητας μετέτρεψαν τον ήρωα σε ηθικό πρότυπο. Γι’ αυτό ο σοφιστής Πρόδικος στο τέλος του 5ου αι. π.X., σηματοδοτώντας τις ευρύτερες πνευματικές αναζητήσεις της εποχής, διαλέγει τον Ηρακλή για να τον βάλει μπροστά στο δίλημμα της αρετής και της κακίας, αναδεικνύοντάς τον έτσι στο κατ’ εξοχήν ηθικό πρότυπο στην ιστορία του πολιτισμού.
* H πολιτική εκμετάλλευση
Καθ’ όλη τη διάρκεια της Αρχαιότητας και από όλα τα επίπεδα εξουσίας (ηγεμόνες, φυλές, κράτη) ο Ηρακλής έγινε αντικείμενο πολιτικής εκμετάλλευσης: για να αιτιολογήσουν, λ.χ., την εισβολή και εγκατάστασή τους στην Πελοπόννησο κατά τον 11ο-10ο αι. π.X. οι Δωριείς επινόησαν τον μύθο ότι ήταν απόγονοι του Ηρακλή (Ηρακλείδες), που είχαν εκδιωχθεί από τον Ευρυσθέα. Το ίδιο έκανε και ο μακεδονικός βασιλικός οίκος για να τεκμηριώσει την ελληνική του γενεαλογία. Στη Ρώμη ο Μάρκος Αντώνιος όχι μόνον ισχυριζόταν ότι ήταν απόγονος του Ηρακλή αλλά και ότι του έμοιαζε κιόλας! Στα ρωμαϊκά αμφιθέατρα μεγαλομανείς αυτοκράτορες, όπως ο Καρακάλλας και ο Κόμμοδος, συνήθιζαν να φέρουν ρόπαλο και λεοντή και να μιμούνται τους άθλους του ήρωα.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η παράδοση ότι ήταν ιδρυτής των Ολυμπιακών Αγώνων. Το γεγονός αυτό καθώς και η μεγάλη του σωματική ρώμη γρήγορα τον ανέδειξαν σε προστάτη του αθλητισμού. Οι μεγάλοι αθλητές μιμούνταν το ντύσιμο και τα κατορθώματά του. Στην Ηλιδα και στην Ολυμπία λατρευόταν ως «συμπαραστάτης» των αθλητών. H ανακήρυξη και η βράβευση των νικητών γίνονταν στον πρόδομο του ναού του Διός, κάτω από τις μετόπες με τους άθλους του, και στις γιορτές προς τιμήν των ολυμπιονικών έψαλλαν τον ύμνο που είχε συνθέσει ο Πίνδαρος για τον Ηρακλή.
Από την Ελληνιστική περίοδο αναδείχθηκε σε πρότυπο των νέων και σε σύμβολο του αθλητικού ιδεώδους. Τα Γυμνάσια κοσμούνταν με άγαλμα του ήρωα και λατρευόταν από τους νέους. Στους Ρωμαϊκούς χρόνους οι αθλητές έδιναν το όνομά του στους επαγγελματικούς συλλόγους τους.
* H διαχρονία του Ηρακλή
H τάση του Μεγάλου Αλεξάνδρου να έχει τον Ηρακλή ως ένα από τα πρότυπά του καθιέρωσε τον ήρωα ως ηγεμονικό πρότυπο όχι μόνο για την Αρχαιότητα, αλλά και για όλους τους ηγεμονικούς οίκους ως τις ημέρες μας. Αντίστοιχη υιοθέτηση του ήρωα έγινε και από τον χριστιανισμό, αφού ο ήρωας υπηρέτησε αξίες που έμοιαζαν με τις αξίες των πρώτων χριστιανών: είχε κοπιαστική ζωή αγωνιζόμενος μόνο για το καλό, χωρίς προσωπικό όφελος. Και αυτό, στο τέλος, του πρόσφερε την αθανασία.
Πράγματι ο Ηρακλής είναι ήρως μέγιστος. Μέγιστος στον χώρο, μέγιστος στον χρόνο, μέγιστος σε επιτεύγματα. Οι μεταμορφώσεις του, από το άγριο και το ηρωικό ως το ανθρώπινο και το ηθικό, είναι οι φάσεις της εξέλιξης της ανθρωπότητας και του ελληνικού πνεύματος. Τελικά δεν υπάρχει καμία πτυχή του ανθρώπινου πολιτισμού που να μην αποτυπώνεται στη ζωή και στα έργα αυτού του Ελληνα, του οικουμενικού ήρωα.
Ο κύριος Πάνος Βαλαβάνης είναι αναπληρωτής καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Επιστημονικός υπεύθυνος της έκθεσης «Ηρακλής Ηρως Μέγιστος».
