Αριστον μεν ύδωρ
Πίνδαρος, 518-446 π.Χ.
Παρ’ όλο που λίγα είναι γνωστά για την προμινωική εποχή, σοβαρές αποδείξεις παραπέμπουν σε μια αναδυόμενη πολιτιστική ανάπτυξη εκείνης της περιόδου της Κρήτης. Η σοβαρή «πολιτιστική έκρηξη» που συναντάται στη συνέχεια αναφέρεται σε πολλά πολιτιστικά και επιστημονικά θέματα, τυπικά του καιρού μας, όπως η αρχιτεκτονική, ο πολεοδομικός σχεδιασμός, ένας κοινωνικά ανθρώπινος και καλαίσθητος τρόπος ζωής, η πρόοδος στη γεωργία, στη δασοπονία και στη ναυτιλία, η περιβαλλοντική ευαισθησία και προστασία κ.ά. Αυτή η πολιτιστική άνθηση ήταν εντονότερη κατά τη διάρκεια σχετικά ψυχρών και υγρών περιόδων.
Επιπλέον, δεν είναι τυχαίο ότι τεχνικές και υδραυλικές εργασίες σχετιζόμενες με τη διαχείριση λεκανών απορροής, την ανάπτυξη υδατικών πόρων, τα ουρητήρια και τις τουαλέτες, τα πλυσταριά, τις δεξαμενές αποθήκευσης και διανομής νερού και τα αποχετευτικά δίκτυα, συμπεριλαμβανομένων των θέσεων διάθεσης των εκροών των αποβλήτων, έχουν πραγματοποιηθεί υπό διάφορες μορφές από το 3000 π.Χ. και μετά, κατά τη μινωική περίοδο1. Γενικά διαπιστώνεται ότι περίοδοι έντονης κοινωνικής ανάπτυξης και πολιτιστικών εκρήξεων, όπως και τα παραδοσιακά κριτήρια επιλογής των θέσεων εγκατάστασης και ανάπτυξης των τοπικών κοινωνιών, σχετίζονται με τις συνθήκες προστασίας, την καλαισθησία και το περιβάλλον, την επάρκεια τροφών και κυρίως τη διαθεσιμότητα υδατικών πόρων. Συνθήκες ύδρευσης
Οι συνθήκες υδροδότησης των παλατιών και άλλων εγκαταστάσεων διαφοροποιούνται όχι μόνο ανάλογα με τις χρονικές περιόδους αλλά και ανάλογα με τις υδρολογικές συνθήκες της κάθε περιοχής. Ετσι οι βασικές μινωικές τεχνολογίες που εφαρμόζονταν διακρίνονται σε τρεις κυρίως κατηγορίες:
α) Σε περιοχές με σχετικά υψηλά υψόμετρα και έλλειψη υπόγειων υδροφορέων αλλά και άλλων πηγών νερού η υδατική οικονομία βασιζόταν στη συλλογή και αποθήκευση σε υπόγειες δεξαμενές επιφανειακών απορροών τις περιόδους των βροχοπτώσεων. Σε αυτές τις περιπτώσεις είναι χαρακτηριστική η διευθέτηση πλατειών, αυλών και άλλων ανοιχτών χώρων κατάλληλα, ώστε να καθαρίζονται επιμελώς πριν από τη διαδικασία συλλογής με την επιμελή δημιουργία υποτυπωδών αυλάκων συλλογής, που όμως δεν επηρεάζουν άλλες λειτουργίες του χώρου. Επίσης, παράπλευρα των δεξαμενών αποθήκευσης κατασκευάζονται αμμοδιυλιστήρια για την επεξεργασία του επιφανειακού νερού πριν από την αποθήκευσή του σε καλαίσθητες, προστατευμένες και πολύ λειτουργικές υπόγειες δεξαμενές. Τέτοιες εγκαταστάσεις παρατηρούνται στη Φαιστό, όπου δεν ήταν διαθέσιμες άλλες πηγές νερού. Σημειώνεται ότι ο καθηγητής Μ. Δέφνερ περιγράφει πήλινες στενόμακρες κατασκευές με μικρές οπές στο ένα άκρο, που πιθανόν χρησιμοποιούνταν ως μικρά διυλιστήρια στις εξόδους υδραγωγείων2. Αποχετευτικά συστήματα
β) Σε περιοχές με πηγαία νερά η μεταφορά του νερού ύδρευσης σε παλάτια και άλλους κατοικήσιμους χώρους δεν γινόταν με κτιστούς αγωγούς όπως στην Ενετοκρατία και αργότερα κατά την Τουρκοκρατία αλλά με πήλινους σωλήνες κατασκευασμένους επιμελώς, ώστε ο ένας να συνδέεται με τον άλλο με ειδική συνθετική ύλη. Οι σωλήνες ήταν σχήματος κωνικού, μήκους 76 εκ. περίπου. Η σύνδεσή τους και το σχήμα τους επιδρούσαν σημαντικά στη μείωση εναπόθεσης αλάτων στα τοιχώματά τους σε περιπτώσεις νερών με αυξημένο pH. Τέτοιοι κλειστοί αγωγοί χρησιμοποιήθηκαν στο ανάκτορο της Κνωσού για τη μεταφορά του νερού ύδρευσης αρχικά από την πηγή «Μαυροκόλυμπος» και αργότερα από άλλες γειτονικές πηγές. Επίσης, η ίδια τεχνολογία εφαρμόστηκε στη διανομή του νερού σε παλάτια και άλλους κατοικήσιμους χώρους.
γ) Τέλος, σε περιοχές με υπόγειους υδροφορείς, όπως στο παλάτι της Ζάκρου, η τεχνολογία ανόρυξης και άντλησης νερού από πηγάδια φαίνεται να ήταν αρκετά ανεπτυγμένη. Η τεχνολογία που εφαρμοζόταν για την άντληση του νερού των πηγαδιών ήταν επίσης αξιοθαύμαστη.
Ενα από τα αξιοπρόσεκτα χαρακτηριστικά του μινωικού πολιτισμού ήταν η αρχιτεκτονική και η υδραυλική λειτουργία των αποχετευτικών συστημάτων στα παλάτια και στις πόλεις. Από το όλο σύνολο των υποδομών του μινωικού παλατιού στην Κνωσό τίποτε δεν είναι πιο αξιοσημείωτο από τα περίπλοκα αλλά πολύ λειτουργικά αποχετευτικά συστήματα που διέρχονται διά μέσου των δημοτικών εγκαταστάσεων των πόλεων και των γειτονικών συνοικιών τους. Ο Εβανς (1964)3 και οι MacDonald και Driessen (1988)4 περιέγραψαν την πορεία αυτών των αγωγών και σχεδίασαν την πιθανή αρχική τους μορφή, με ιδιαίτερη αναφορά στην αρχιτεκτονική του. Αυτό το σχέδιο παρείχε στον επισκέπτη έναν βασικό προσανατολισμό της τοποθεσίας και τον βοηθάει να έχει πλήρη αντίληψη του όλου δικτύου. Το συνολικό μήκος του αποχετευτικού συστήματος, συμπεριλαμβανομένων των κεντρικών και δευτερευόντων αγωγών του, υπερβαίνει τα 150 μέτρα. Το μικρό μέγεθος των αγωγών σε ορισμένα τμήματά του, οι κλίσεις και οι γωνίες εμποδίζουν τη λεπτομερή διερεύνηση του δικτύου.
Από ένα μέρος του κεντρικού δικαστηρίου του παλατιού του Μίνωα, το επιφανειακό νερό συλλεγόταν από ένα πολύ μεγάλο σε χωρητικότητα υπόγειο κανάλι, κτισμένο από πέτρα, το οποίο διερχόταν κάτω από τον διάδρομο που οδηγούσε στη βόρεια είσοδο και μέσα στο οποίο αποχετεύονταν τα απόβλητα από διάφορες συνοικίες. Το πιο εξερευνημένο μέρος του αποχετευτικού συστήματος του παλατιού είναι το τμήμα που διερχόταν υπόγεια των συνοικιών, το οποίο σχημάτιζε έναν μεγάλο κύκλο, με το υψηλότερο σημείο του τοποθετημένο κάτω από τη δεξαμενή αποθήκευσης, δίπλα στη μεγάλη σκάλα, ανατολικά του ανακτόρου. Τουαλέτες όπως αυτή στο χαμηλότερο πάτωμα του ανακτόρου καθαρίζονταν πιθανότατα με το νερό της βροχής. Κατακόρυφοι σωλήνες συνέλεγαν νερό από την ταράτσα και το διαμοίραζαν κατά πάσα πιθανότητα στις τουαλέτες των τελευταίων πατωμάτων. Οι αγωγοί, κτισμένοι με κατεργασμένες πέτρες, ήταν αρκετά μεγάλοι, ώστε να είναι δυνατός ο καθαρισμός και η συντήρησή τους. Στην πραγματικότητα υπήρχαν μικρά ανοίγματα γι’ αυτόν τον σκοπό. Αλλα ανοίγματα βοηθούσαν στην εξαέρωση των αγωγών.
Γενικά οι υδραυλικές εγκαταστάσεις και ειδικά οι αγωγοί αποχέτευσης και μεταφοράς νερού στις μινωικές πόλεις ήταν σχεδιασμένοι «τέλεια». Είναι αποδεδειγμένο ότι σε πολλές πόλεις τα αποχετευτικά συστήματα, καλυμμένα με πέτρα ή κτισμένα από μάρμαρο, αποχέτευαν τα υγρά απόβλητα μαζί με τα νερά της βροχής. Επίσης νερό της βροχής συλλεγόταν από οροφές κτιρίων σε δεξαμενές αποθήκευσης και χρησιμοποιούνταν για να καθαρίζουν αγωγούς αποχέτευσης και τουαλέτες.
Τέλος, στη βίλα της Αγίας Τριάδας ανακαλύφθηκε το πιο προωθημένο αποχετευτικό σύστημα, τόσο των υγρών αστικών αποβλήτων όσο και των ομβρίων νερών σε ολόκληρη την ιστορία του μινωικού πολιτισμού. Στις αρχές το 20ού αιώνα, αναφέρεται ότι ο συγγραφέας Angelo Mosso επισκέφθηκε τον οικισμό αυτόν κατά τη διάρκεια μιας έντονης νεροποντής και παρατήρησε ότι το όλο αποχετευτικό σύστημα λειτουργούσε τέλεια. Ο Mosso, που ήταν επίσης διάσημος υγιεινολόγος επιστήμονας, αναφέρει ότι σε ολόκληρη την ιστορία του ανθρωπίνου είδους δεν υπάρχει άλλο τέτοιο παράδειγμα που το αποχετευτικό δίκτυο να λειτουργεί «τέλεια» ύστερα από 4.000 έτη. Λουτρά και άλλες κατασκευές
Στα μινωικά παλάτια αποχετευτικοί αγωγοί των λουτρών δεν ήταν απαραίτητοι, αν και χρήσιμοι. Στην πραγματικότητα τα περισσότερα παλάτια δεν διέθεταν τέτοιους αγωγούς. Παρ’ όλο που η λειτουργικότητα των δωματίων είναι δύσκολο να προσδιοριστεί, ο Εβανς αναγνώρισε στην Κνωσό τρία δωμάτια ως λουτρά. Ο βασικός τύπος λουτρών, που μοιάζει με αυτά που βρέθηκαν στη Φαιστό και στα Μάλια, είναι ο ίδιος που βρέθηκε δίπλα στην τραπεζαρία της βασίλισσας του ανακτόρου. Η διαφορά ωστόσο είναι ότι στο δάπεδο του παλατιού της Κνωσού δεν ήταν στο κατώτερο επίπεδο. Τμήματα πήλινων αγωγών βρέθηκαν λίγο έξω από την πόρτα του δωματίου. Προφανώς το νερό περνούσε μέσα από ένα μικρό κανάλι στο πάτωμα, που άρχιζε ακριβώς έξω από την πόρτα του λουτρού. Ενας αγωγός κάτω από το πάτωμα συνέδεε το άνοιγμα με τον πήλινο αγωγό κάτω από τη λεκάνη5. Η τουαλέτα μπορούσε επίσης να καθαριστεί ακόμη και κατά τη διάρκεια ξηρασίας το καλοκαίρι, είτε από κάποιον άλλο είτε από τον ίδιο τον χρήστη.
Η τουαλέτα αυτή είναι παρόμοιας χρήσης με αυτές της Κνωσού, της Φαιστού και των παλατιών των Μαλίων, καθώς και μερικών οικισμών. Μια κατοικία στην περιοχή του παλατιού των Μαλίων έχει κάθισμα τουαλέτας σε σχεδόν άριστη κατάσταση, αφού είχε κατασκευαστεί από συμπαγή πέτρα, όπως αυτό του παλατιού της Κνωσού. Αυτό το πέτρινο κάθισμα είχε διαστάσεις 68,60 – 45,70 εκ. πλάτος και 35 – 38 εκ. ύψος από το δάπεδο. Εχει κτιστεί ακριβώς απέναντι από έναν εξωτερικό τοίχο, διά μέσου του οποίου περνάει ένας ευρύχωρος αποχετευτικός αγωγός. Στην Κνωσό είναι προφανές ότι η χρήση του ήταν για κάθισμα και όχι για στήριγμα. Επιπλέον, μοιάζει περισσότερο με τις αιγυπτιακές τουαλέτες παρά με αυτές «τουρκικού τύπου» που βρέθηκαν στα παλάτια του Mari στον Ευφράτη. Μια παρόμοια τουαλέτα έχει ανακαλυφθεί στη δυτική πλευρά του λεγομένου «διαμερίσματος της βασίλισσας» στη Φαιστό, που συνδεόταν με έναν μικρό αποχετευτικό αγωγό, μέρος του οποίου υπάρχει ακόμη. Ενας άλλος αγωγός τουαλέτας είχε ανακαλυφθεί στο σπίτι C, στην Τύλισο.
Ορισμένες ημέρες του χρόνου, όπως προαναφέρεται, αγωγοί αποχέτευσης και τουαλέτες στο παλάτι του Μίνωα πρέπει να καθαρίζονταν επαρκώς με νερό της βροχής που συλλεγόταν σε δεξαμενές αποθήκευσης. Στην πραγματικότητα ο Εβανς παρατήρησε ότι στη μία άκρη του καθίσματος υπήρχε αρκετός χώρος για την τοποθέτηση μιας μεγάλης κανάτας. Με δεδομένα αυτά συμπέρανε με φανερή ικανοποίηση ότι συστήματα αποχέτευσης και άλλες υγειονολογικές εγκαταστάσεις όπως αυτά που υπήρχαν στην Κνωσό δεν διαθέτουν πολλά έθνη ακόμη και στις μέρες μας, δηλαδή μετά 4.000 έτη. Γεωργική χρήση
Είναι γνωστό ότι τη μινωική εποχή η γεωργική ανάπτυξη της Κρήτης ήταν αναγκαία προκειμένου να γίνει δυνατή η υποστήριξη της πληθυσμιακής έκρηξης. Στη νεοπαλατική περίοδο (1700-1450 π.Χ.) η πρακτική των αρδεύσεων ήταν ιδιαίτερα σημαντική. Από τα αρδευτικά συστήματα που αναπτύχθηκαν την εποχή αυτή το πιο γνωστό είναι αυτό που ονομάζεται Λίνιες (από τη λέξη linea = ευθεία γραμμή) που εντοπίστηκε στο οροπέδιο Λασιθίου. Εκεί πολυάριθμα στραγγιστικά κανάλια και αυλάκια άρδευσης διασταυρώνονται και δημιουργούν ένα αξιοπρόσεκτο σχήμα. Αυτή η τεχνική θεωρείται ότι μεταφέρθηκε μεταγενέστερα από τους Μινύες στην Κεντρική Ελλάδα.
Αλλες γνωστές τεχνολογίες υδατικών πόρων κατά τη μινωική εποχή ήταν η χρήση για αναψυχή. Ετσι είναι γνωστές οι βρύσες-σιντριβάνια στην Κνωσό, η χρήση μιας κεντρικής δεξαμενής στη Ζάκρο ως ενυδρείου και για αναψυχή, και άλλες κατασκευές.
Η αρχή ότι το παρελθόν αποτελεί το κλειδί για το μέλλον έχει ιδιαίτερη σημασία όταν αναφέρεται σε αντικείμενα υδατικών πόρων. Αρχαιολογικές και άλλες μαρτυρίες αποκαλύπτουν ότι κατά τη διάρκεια της μεσομινωικής περιόδου μια πολιτισμική έκρηξη χωρίς προηγούμενο στην ιστορία των αρχαίων πολιτισμών έλαβε χώρα στη νήσο Κρήτη. Μια εντυπωσιακή ένδειξη σχετική με αυτό καταδεικνύεται από τις προωθημένες τεχνικές που εφαρμόστηκαν στη διαχείριση του νερού την περίοδο αυτή. Αυτές συμπεριλαμβάνουν διάφορες επιστημονικές περιοχές των υδατικών πόρων, καθώς επίσης της υδρολογίας του υπόγειου νερού, τα δίκτυα νερού και κυρίως αυτών δημοτικής χρήσης, την κατασκευή, αξιοποίηση και χρήση επιφανειακών πόρων, λουτρών και άλλων κατασκευών υγιεινής και κάθαρσης, των συστημάτων αποχέτευσης και διάθεσης υγρών αποβλήτων και των νερών της βροχής, της αποκατάστασης και άρδευσης γεωργικής γης και, τέλος, της χρησιμοποίησης νερού για αναψυχή. Ενα από τα πιο εξέχοντα χαρακτηριστικά του μινωικού πολιτισμού ήταν η υδραυλική και αρχιτεκτονική κατασκευή και λειτουργία των συστημάτων ύδρευσης και των συστημάτων για την αποχέτευση των αποβλήτων και των νερών της βροχής στα ανάκτορα και στις πόλεις της εποχής εκείνης. Στην τελική δομή των περισσότερων μινωικών ανακτόρων και πόλεων τίποτε δεν είναι πιο αξιοπρόσεκτο από τα πολύπλοκα και πολύ λειτουργικά συστήματα εφοδιασμού με νερό και αποχέτευσης. Επιπλέον, ενδείξεις για τη χρήση υγρών αποβλήτων για την άρδευση γεωργικών καλλιεργειών εμφανίζονται την περίοδο εκείνη (3000-1100 π.Χ.). Τέλος, συμπεραίνεται ότι οι μινωΐτες υδρολόγοι και μηχανικοί ήταν γνώστες σε κάποιον βαθμό βασικών αρχών των επιστημών υδατικών πόρων και περιβάλλοντος, δηλαδή πολύ πριν από την καθιέρωσή τους στη σύγχρονη εποχή.
1. Angelakis, Α.Ν. and S.V. Spyridakis (1996). The status of water resources in Minoan times: Α preliminary study. In: Diachronic Climatic Impacts on Water Resources with Emphasis on Mediterranean Region (Α.Ν. Angelakis and Α.S. Issar, Eds.), Ch. 8: 161-191, Springer-Verlag, Heidelberg, Germany.
2. Defner, Μ. (1921). «Διυλιστήριο Υστερομινωικής Εποχής» Αρχαιολογική Εφημερίδα, 78, Ηράκλειο, Ελλάς.
3. Graham, J.W. (1987). The Palaces of Crete. Revised Ed. Princeton University Press, Princeton, New Jersey.
4. MacDonald, C.F. and J.Μ. Driessen. (1988). The Drainage System of the Domestic Quarter in the Palace at Knossos. British School of Athens, 83: 235-358.
5. Castleden, R. (1993). Minoans: Life in Bronze Age Crete. Routledge, 11 New Fetter Lane, London, UK.
6. Evans, S.Α. (s1964). The Palace of Minos at Knossos: Α comparative account of the successive stages of the early Cretan civilization as illustrated by the discoveries. Biblo and Tannen, 63 Fourth Ave., New York.
7. Angelakis Α.Ν. and S.V. Spyridakis 1996. Wastewater Management in Minoan Times. In: Intern. Proc. of the Meeting on Protection and Restoration of Environment, August 28-30, Chania, Greece, pp. 549-558.
Ο κ. Ανδρέας Αγγελάκης είναι πολιτικός μηχανικός και γεωπόνος, συνεργάτης ερευνητής του Εθνικού Ινστιτούτου Αρδεύσεων και Γεωργικών Εκμεταλλεύσεων και τεχνικός σύμβουλος της Ενωσης των Δημοσίων Επιχειρήσεων Υδρευσης-Αποχέτευσης Ελλάδας και του FAO
