Γάμος, τα δεσμά της σεξουαλικότητας

Ολες οι θρησκευτικές παραδόσεις θέλουν αυτόν τον θεσμό ως μηχανισμό ελέγχου και «εξαγιασμού»


της ερωτικής ζωής της γυναίκας

Αρκεί μια γενική επισκόπηση της παγκόσμιας θρησκευτικότητας για να διαπιστώσει κανείς ότι η γυναίκα είναι το μεγάλο θύμα των θρησκειών. Ποτέ δεν υπήρξε κανενός είδου μητριαρχία· ακόμη και οι μεγάλες θεές-μητέρες λειτούργησαν, στην ουσία, ως αποζημίωση (compensation) έναντι της καταπίεσης των γυναικών. Βέβαια το όλο θέμα της στάσης των θρησκειών έναντι των γυναικών σχετίζεται άμεσα με τη σεξουαλικότητα. Η τελευταία αποτελούσε κατ’ εξοχήν εκδήλωση του ιερού και ως τέτοια συναιρούσε τις δύο πλευρές του: από τη μία γοήτευε και από την άλλη φόβιζε. Ηταν η δύναμη της αέναης δημιουργίας, αλλά παράλληλα και μια δύναμη ανεξέλεγκτη και καταστροφική. Κύριος πόλος της ιεροφανειακής διάστασης του σεξ ήταν η γυναίκα, της οποίας η σχετική δύναμη έπρεπε πάση θυσία να ελεγχθεί προς όφελος της κοινότητας. Το εργαλείο αυτού του ελέγχου ήταν ο γάμος, ο οποίος απέκτησε μείζονα κοινωνική σημασία. Η θέση της γυναίκας μέσα σ’ αυτόν ήταν πάντα υποτακτική και δευτερεύουσα. Από την άλλη όμως, ο γάμος αναδείχθηκε το πλαίσιο προς θεμιτή και επιθυμητή εκδήλωση της σεξουαλικότητάς της. Ειδικά στον χριστιανισμό είναι γνωστή η αρνητική του στάση, στην πράξη τουλάχιστον, έναντι του θηλυκού εν γένει, καθώς και η φαινομενολογία του γάμου ως μυστηρίου. Γι’ αυτό θα περιοριστούμε στη συνέχεια σε μια περιδιάβαση σε διάφορες θρησκευτικές παραδόσεις περί γάμου, από τις οποίες φαίνονται αφενός η (έμμεση αλλά σαφής) υποτίμηση της γυναίκας και αφετέρου ο «εξαγιασμένος» χαρακτήρας της θεσμικής ένωσης των φύλων.

Η τελετή του γάμου λαμβάνει χώρα στην κρεβατοκάμαρα του ζευγαριού. Ξεκινά με μια τελετή ονόματι sukhwan (= επίκληση των ζωτικών δυνάμεων). Στις khwan (= ζωτικές δυνάμεις) δίδονται προσφορές που σχηματίζουν κώνο. Στην τελετή προΐσταται ως τελετουργός ένας ηλικιωμένος μοναχός, ο οποίος κάθεται αντικριστά στο ζευγάρι. Στην πραγματικότητα, όμως, σχηματίζεται ένας ανθρώπινος κύκλος, τον οποίο ολοκληρώνουν νέοι και νέες που κάθονται εκατέρωθεν του γαμπρού και της νύφης. Από τον κώνο των προσφορών ξεκινά μια κλωστή, η οποία περνά από τα χέρια όλων για να φθάσει τελικά στα χέρια του τελετουργού. Οταν όλα πια είναι έτοιμα, αρχίζει η καθαυτό τελετή του γάμου: ο μοναχός θέτει στα κεφάλια του ζεύγους στέφανα από μπαμπού, στολισμένα με βαμβάκι. Στη συνέχεια ανάβει ένα κερί, ψάλλει και καλεί τους θεούς να έρθουν μάρτυρες και να ευλογήσουν. Μετά καλεί τις khwan, όπου και αν βρίσκονται, να επιστρέψουν στα σώματα του γαμπρού και της νύφης. Μάλιστα, για όσο διάστημα απαγγέλλει αυτό το κάλεσμα, δηλώνει ότι ο γάμος εγκρίνεται από τους γονείς, τους γέροντες και τους θεούς. Εν συνεχεία ακολουθούν νουθεσίες προς το ζεύγος σχετικά με την ορθή έγγαμη συμπεριφορά. Στη δεύτερη φάση της τελετής ο μοναχός ετοιμάζει «ζωτικό» ύδωρ με την προσθήκη αλκοόλ ή αρωμάτων και ραίνει το ζευγάρι. Επειτα παίρνει ένα μέρος από τις προσφορές και το δίνει στον γαμπρό και τυλίγει τον καρπό του με άσπρη κορδέλα. Το ίδιο κάνει και με τη νύφη. Στο τέλος μια ηλικιωμένη γυναίκα οδηγεί το ζευγάρι στο νυφικό δωμάτιο, ενώ οι γονείς προσφέρουν φαγητό στους καλεσμένους και στους νεονύμφους.


Κινεζικά θρησκεύματα

Στην Κίνα ο γάμος αποτελούσε κατ’ ουσίαν μία συμφωνία μεταξύ δύο οικογενειών η οποία γινόταν από τους γονείς των μελλονύμφων μέσω επαγγελματιών «μεσαζόντων». Η επιθυμία του ζευγαριού ελάχιστα μετρούσε στην όλη διαδικασία. Για παράδειγμα, πολύ συχνά ο αρραβώνας ελάμβανε χώρα σε ιδιαίτερα μικρή ηλικία και το πλέον σύνηθες ήταν ο υποψήφιος γαμπρός να μην αντικρίζει τη μέλλουσα σύζυγό του ως την ημέρα του γάμου. Ειδικότερα οι γαμήλιες τελετές αποτελούνταν από ανταλλαγές δώρων και σύναψη συμφωνιών ανάμεσα στις δύο εμπλεκόμενες οικογένειες. Η όλη διαδικασία του γάμου κορυφωνόταν σ’ ένα μεγάλο γλέντι στο σπίτι του γαμπρού, όταν η νύφη μεταφερόταν εκεί μαζί με όλα τα έπιπλα για το καινούργιο της σπιτικό κοντά στα πεθερικά της. Οσον αφορά τους ιερείς, αυτοί δεν είχαν καμία σχέση με τον γάμο. Ούτε υπάρχουν μαρτυρίες σχετικά με όρκους που δέσμευαν το ζευγάρι. Αντί για όρκους, η κινεζική πρακτική συνίστατο σε εκατέρωθεν συστάσεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι το ζευγάρι έμενε για πρώτη φορά μόνο στην κρεβατοκάμαρα στο τέλος της πρώτης γαμήλιας νύχτας (η όλη διαδικασία κρατούσε γύρω στις τρεις ημέρες). Θρησκευτικά τελετουργικά υπεισέρχονταν μόνο σε δύο φάσεις: α) πριν από τον αρραβώνα, όταν οι δύο οικογένειες συμβουλεύονταν κάποιον αστρολόγο για να ελέγξει κατά πόσο είναι συμβατοί οι ωροσκόποι του ζευγαριού, και β) κατά την πρώτη ημέρα του γάμου, όταν η νύφη ­ μετακομίζοντας στο σπίτι του γαμπρού ­ ήταν υποχρεωμένη να υποκλιθεί μαζί του μπροστά στις πλάκες των προγόνων του.


Ινδουισμός

Από την αρχαία ήδη εποχή υπήρχαν πολλά επίπεδα συμβολισμού σχετικά με το ανδρόγυνο. Γινόταν λόγος για δύο κοσμικές αρχές, την αρσενική και τη θηλυκή. Σύμφωνα με mantras της Ατάρβα Βέδα, η νύφη αντιπροσωπεύει τη γη και ο γαμπρός τον ουρανό. Είναι χαρακτηριστικό ότι η αντίληψη της γυναίκας ως αγρού και του άντρα ως σπόρου διαπερνά την ινδουιστική μυθολογία. Για τους ινδουιστές η έγγαμη ολοκλήρωση του ζεύγους πρέπει να λάβει χώρα κατά το τέταρτο βράδυ της όλης διαδικασίας του γάμου. Μάλιστα, πιστεύεται ότι η σεξουαλική ένωση συνίσταται στην πράξη της γονιμοποίησης, η οποία εκλαμβάνεται ως τελετουργία. Το έμβρυο που προκύπτει είναι μία νέα ύπαρξη που αποτελείται εν μέρει από το σπέρμα του πατέρα ­ ως προς τα οστά, τα δόντια και τις «διόδους» του σώματος ­ και εν μέρει από το αίμα της μητέρας του ­ ως προς το αίμα, τη σάρκα και τα εσωτερικά όργανα. Τα βεδικά εγχειρίδια σχετικά με τα οικιακά τελετουργικά αρχίζουν με αναφορά στις γαμήλιες διαδικασίες. Οι προγραμματισμοί του γάμου ­ σε όλες τις κάστες ­ αποτελούν αποκλειστική ευθύνη των γονέων. Οι σχετικές μάλιστα προετοιμασίες ενδέχεται να κρατήσουν ως και πολλούς μήνες. Η καθαυτό τελετουργία (samskara) μεταμορφώνει το ζευγάρι και λαμβάνει χώρα στο σπίτι του πεθερού της νύφης. Εντάσσεται σε ένα ευρύτατο πλαίσιο από άλλα τελετουργικά που συχνά διαρκούν αρκετές ημέρες και παίρνουν συνήθως διαστάσεις εορτασμού σύνολης της κοινότητας. Ενα τέτοιο έθιμο, που γίνεται ξεχωριστά στα σπίτια του γαμπρού και της νύφης, είναι η επάλειψη του σώματός τους με λάδι φυτών που θεωρούνται γονιμικά.


Ιαπωνική θρησκευτικότητα

Σύμφωνα με την παράδοση, οι γάμοι τελούνταν κατ’ οίκον και το κεντρικό γαμήλιο έθιμο περιελάμβανε την τελετουργική ανταλλαγή του sake (κρασιού από ρύζι) ανάμεσα στη νύφη και στον γαμπρό. Βέβαια κάθε επί μέρους περιοχή διέθετε τη δική της δέσμη από γαμήλια έθιμα. Σε αρκετές περιπτώσεις, ο γάμος τελούνταν μπροστά στο butsudan (= οικιακή εστία, βωμός) ή τουλάχιστον ανακοινωνόταν στους προγόνους που είχαν τη θέση τους στο butsudan. Είναι χαρακτηριστικό ότι σ’ αυτού του είδους τον παραδοσιακό γάμο δεν ήταν απαραίτητη η παρουσία ιερέα. Κατ’ ουσίαν επρόκειτο για μία συμφωνία ανάμεσα σε δύο οικογένειες. Στα νεότερα χρόνια έχουν σημειωθεί αρκετές αλλαγές και οι γάμοι είναι πλέον πιο επίσημοι και πιο ακριβοί. Συγκεκριμένα, κατά τη διάρκεια του περασμένου αιώνα έκανε την εμφάνισή του ένα έθιμο που είναι γνωστό ως «γάμος ενώπιον των kami (= θεοτήτων)». Με άλλα λόγια, αυτό σημαίνει πως ο γάμος άρχισε να τελείται στα σιντοϊστικά ιερά. Ορισμένα μάλιστα από αυτά τα ιερά είναι πια τόσο δημοφιλή που κερδίζουν υπολογίσιμα ποσά από τη «βιομηχανία των γάμων». Ούτως ή άλλως, όμως, στην ιαπωνική εκδοχή του γάμου απαιτείται ιδιαίτερα επίσημη ενδυμασία, όπως είναι για παράδειγμα το περίφημο kimono. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην Ιαπωνία ο γάμος δεν είναι μόνο η τελετουργική ένωση δύο ζωών αλλά πολύ περισσότερο η ένωση δύο οικογενειών· κάτι που δεν έχει αλλάξει αισθητά, παρ’ όλη την εκκοσμίκευση της σύγχρονης ιαπωνικής κοινωνίας.


Ιουδαϊσμός

Ο γάμος αποτελεί για τους Εβραίους σημαντική προσωπική και κοινωνική στιγμή. Το ζευγάρι παίρνει τη θέση που του αρμόζει ως παραγωγικό κύτταρο της κοινότητας και εκπληρώνει την πρώτη mitzvah (= εντολή) της Τορά: «Αυξάνεσθε και πληθύνεσθε». Παλαιότερα αλλά ακόμη και σήμερα στους υπερσυντηρητικούς κύκλους οι μελλόνυμφοι δεν βλέπουν ο ένας τον άλλον πριν από την ημέρα του γάμου. Κατά την εποχή του Ταλμούδ ο γάμος (nisu’in) προϋπέθετε μία περίοδο αρραβώνος (kiddushin). Αργότερα τα δύο αυτά στάδια ενώθηκαν και σήμερα τελούνται ως μία τελετή. Η τελευταία λαμβάνει χώρα το απόγευμα, όταν πια ο γαμπρός και η νύφη έχουν επιστρέψει από τους τελετουργικούς καθαρμούς. Κατά τον γάμο οι μάρτυρες υπογράφουν την ketubbah (= έγγραφο) η οποία διαβάζεται κατά την τελετή μαζί με επτά ευλογίες περί ωραιότητας της δημιουργίας και συντροφικής ευτυχίας. Ο γαμπρός απαγγέλλει το «μου δίδεσαι ως μνηστή, μ’ αυτό το δαχτυλίδι, σύμφωνα προς τους νόμους του Μωυσή και του Ισραήλ». Υπάρχουν, βέβαια, και παραλλαγές στα έθιμα. Για παράδειγμα, στους Ασκεναζί, το ζευγάρι πίνει από κοινού κρασί και σπάει ένα ποτήρι. Αλλοι κύκλοι πάλι προτιμούν να τελούν τους γάμους τη νύχτα έτσι ώστε να βλέπουν τα άστρα (που συμβολίζουν τη θεία υπόσχεση προς τον Αβραάμ ότι οι απόγονοί του θα γίνουν όσοι και τα αστέρια). Η όλη τελετή του γάμου ολοκληρώνεται με χορούς που παρουσιάζουν ιδιαίτερο εθνογραφικό ενδιαφέρον. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι ο ιουδαϊκός γάμος κατανοείται υπό το πρίσμα μιας βαθιάς θεολογικής ανάγνωσης σύμφωνα με την οποία το ζεύγος «επαναλαμβάνει» τη διαθήκη του Σινά και η ενότητα αρσενικού και θηλυκού αντανακλά την αρμονία του Σύμπαντος.


Ισλάμ

Στον μουσουλμανικό κόσμο οι γονείς λειτουργούν ως προξενητές. Οι κοπέλες δεν επιτρέπεται να βγαίνουν έξω προς αναζήτηση συζύγου, παρ’ όλο που μπορούν να δηλώσουν την προτίμηση ή την άρνησή τους. Αν ευοδωθεί ο αρραβώνας, το ζευγάρι δεν επιτρέπεται να μείνει ποτέ μόνο του. Ως γνωστόν, ο ισλαμικός νόμος είναι πολύ αυστηρός όσον αφορά τις διαφυλικές σχέσεις. Η έννοια του mahram αναφέρεται στους βαθμούς της εξ αίματος συγγένειας και ως εκ τούτου στο ποιοι μπορούν ή δεν μπορούν να παντρευτούν μεταξύ τους. Η ίδια αντίληψη είναι που διαμορφώνει με πολύ αυστηρό τρόπο τις κοινωνικές συναναστροφές των γυναικών στο Ισλάμ (για παράδειγμα, με ποιον μπορούν να μείνουν μόνες ή με ποιον μπορούν να συναντηθούν δημοσίως).

Το Κοράνιο επιτρέπει στους μουσουλμάνους να έχουν ως και τέσσερις συζύγους ταυτόχρονα, με την προϋπόθεση να τους συμπεριφέρεται ο σύζυγος ισότιμα. Αντίθετα, η γυναίκα μπορεί να έχει μόνο έναν σύζυγο τη φορά. Το διαζύγιο επιτρέπεται και στους δύο, αλλά γενικά είναι πιο εύκολο για τους άνδρες. Η ίδια η τελετή του γάμου συνίσταται σε μια απλή διαδικασία γραπτής συμφωνίας μεταξύ των συμβαλλομένων. Δεν υπάρχει κανένα ειδικό γαμήλιο τελετουργικό, παρ’ όλο που είναι εθιμικό κάποιος να απαγγέλλει κάτι από το Κοράνιο και να εκφωνεί έναν εμπνευσμένο λόγο. Μετά την υπογραφή και των σχετικών νομικών εγγράφων αρχίζουν πληθωρικές εορταστικές εκδηλώσεις, οι οποίες ποικίλλουν από περιοχή σε περιοχή.

Ο κ. Βασίλης Αδραχτάς είναι θεολόγος – θρησκειολόγος.