Ερως και πόλεμος

Ρόδης Ρούφος
Χρονικό μιας σταυροφορίας
Επίμετρο Ν. Ε. Καραπιδάκης.
Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2015,
σελ. 780, τιμή 24 ευρώ

Μια παρέα νέων, καλλιεργημένων αστών, φοιτητών στο Πανεπιστήμιο ζουν την εφηβεία τους και την ενηλικίωσή τους στην Αθήνα της Κατοχής. Διαβάζουν γερμανούς φιλοσόφους, απολαμβάνουν κλασική μουσική, γράφουν ποίηση, έχουν μεγάλες ιδέες, ασχολούνται με την πολιτική. Παράλληλα ερωτεύονται, γλεντούν σε πάρτι, ζουν την ηλικία τους. Ανάμεσά τους ένας πλασμένος να γίνει ήρωας, ο Μιχαήλ, ένας ποιητής, ο Μάρκος, ένας ορθολογιστής, ο Στέφανος, κι ένας παρατηρητής-διανοούμενος, ο Δίων. Φθινόπωρο του 1942. Ο αγώνας ενάντια στον κατακτητή μπαίνει στην οξύτερη φάση του με την εμφάνιση των πρώτων ανταρτών στα βουνά. Η απελευθέρωση αρχίζει να διαφαίνεται ως κοντινή πραγματικότητα και ο εμφύλιος μεταξύ εθνικιστών και κομμουνιστών για το καθεστώς της επόμενης μέρας έχει ήδη αρχίσει. Με βιωματική αφετηρία, η μυθιστορηματική τριλογία Το χρονικό μιας σταυροφορίας του Ρόδη Ρούφου (1924-1972), την οποία πρωτοκυκλοφόρησε με το ψευδώνυμο Ρόδης Προβελέγγιος, εξιστορεί τη ζωή των νέων αυτών από το 1942 ως την επαύριο της Απελευθέρωσης.

Ο πρώτος τόμος, με τίτλο Η ρίζα του μύθου (1954), ένα «μυθιστόρημα της νεότητας» με ομοιότητες με την προπολεμική Αργώ (1933-1936) του Γιώργου Θεοτοκά, παρουσιάζει τα μέλη, τις ιδέες και τις δραστηριότητες της πολυπρόσωπης παρέας. Αγόρια και κορίτσια, εύποροι αστοί, οι χαρακτήρες του μυθιστορήματος διακατέχονται από νεανική αλαζονεία για την τάξη και τον κοσμικό τρόπο ζωής τους και προβάλλουν με κάθε ευκαιρία την ευρωπαϊκή παιδεία τους. Ανήκουν στη χριστιανοδημοκρατική φοιτητική παράταξη και είναι αντικομμουνιστές.

Το μυθιστόρημα, ένα πρωτόλειο όπως παραδέχεται αργότερα και ο ίδιος ο συγγραφέας, έχει αδυναμίες: χαλαρότητα στην πλοκή, περίσσευμα στομφώδους μεγαληγορίας, εξιδανικευμένους αρσενικούς και θηλυκούς χαρακτήρες, πλασμένους σύμφωνα με ένα ρομαντικό πρότυπο, τρωτής αληθοφάνειας. Ηταν όμως η φιλοδυτική και σαφώς αντικομμουνιστική του στράτευση στο επίπεδο των ιδεών που ερέθισε την αριστερή κριτική της εποχής του, η οποία αντιμετώπισε αρνητικά το πρώτο μυθιστόρημα του νομικού και διπλωμάτη Ρόδη Ρούφου, γόνου μεγαλοαστικής οικογένειας πολιτευτών από την Πάτρα. «Αντικειμενικός δεν προσπάθησα να σταθώ» προειδοποιούσε όμως ο συγγραφέας στο επιλογικό σημείωμα της πρώτης έκδοσης. «Ο τραυματίας δεν κοιτάζει τις πληγές του αντικειμενικά όπως ο γιατρός. Ο τραυματίας είναι μεροληπτικός». Το τραύμα που κουβαλά η παρέα είναι η δολοφονία του χαρισματικού και εξέχοντος Μιχαήλ, alter ego του Κίτσου Μαλτέζου της πραγματικής ζωής, που δολοφονήθηκε από τον ΕΛΑΣ Σπουδάζουσας τον Φεβρουάριο του 1944. Με τον θάνατό του ο Μιχαήλ θα γίνει αμετακίνητο σημείο αναφοράς της παρέας. Αλλοι τον θρηνούν στην Αθήνα κι άλλοι κατατάσσονται στο όνομά του στις δεξιές αντάρτικες δυνάμεις και βγαίνουν στα βουνά της Ηπείρου, ταγμένοι σε έναν σκοπό σαν σταυροφόροι.

«Ηταν δύσκολο να δοθεί ορισμός στον σκοπό της σταυροφορίας» αναφέρει αργότερα ο αφηγητής. «Βέβαιο ήταν, ωστόσο, ότι το πνεύμα της τιναζόταν στο αίμα του Δίωνα όπως και στων άλλων συνομηλίκων του –κομμουνιστών και εθνικιστών. Αποφασιστικό κριτήριο της πράξης ήταν να κάνει τον άνθρωπο -κατά τη φρασεολογία της εποχής και της ηλικίας τους –«να ξεπερνάει τον εαυτό του» και να θυσιάζεται θελημένα για τη δημιουργία νέων και υψηλότερων μορφών ζωής».

Στην Πορεία στο σκοτάδι (1955, Επαθλο Ουράνη), τον δεύτερο τόμο της τριλογίας, παρουσιάζεται η αντάρτικη δράση των αγοριών της παρέας στον Ιερό Λόχο, που σημάδεψε τη μετάβαση στην πρώτη αντρική ηλικία. Οι εικοσάρηδες διανοούμενοι της Αθήνας δοκιμάζουν την πείνα και τις ταλαιπωρίες στα βουνά της Ηπείρου, δοκιμάζουν τις ιδέες τους στο πεδίο της δράσης, ζουν την ισοπέδωση των ιδεολογιών μέσα στη βαναυσότητα του πολέμου. Η πανοπλία των βεβαιοτήτων αρχίζει να παρουσιάζει τις πρώτες φθορές. Ωριμάζουν.

«Τρία πράγματα κυνήγησα: τη θεωρητική αλήθεια, τη σωστή αγωνιστική πράξη, την αγάπη» λέει ο Δίων στην Αλλη όχθη (1958, Β’ Κρατικό Βραβείο μυθιστορήματος), στον καταληκτικό τόμο της τριλογίας. Κάθε τόμος αντιστοιχεί σε μία από τις αναζητήσεις αυτές και η Αλλη όχθη αντιπροσωπεύει την αναζήτηση της αγάπης, της πανανθρώπινης χριστιανικής αγάπης προς τον πλησίον από τον Μάρκο, της ερωτικής αγάπης από τον Δίωνα, αλλά και της συγγνώμης, της συμφιλίωσης με τον αντίπαλο, πέρα από τον πρώτο φανατισμό και το μίσος.

Ζεστή καταγραφή αυτοβιογραφικού υλικού, προσωπικά βιώματα και μαρτυρίες φίλων είναι τούτη η τριλογία που τίμια αυτοαποκαλείται χρονικό. Ο εικοσάχρονος Ρόδης Ρούφος, φοιτητής της Νομικής Αθηνών, συμμετείχε στην εθνική αντιστασιακή οργάνωση ΡΑΝ και στις ένοπλες ομάδες του ΕΔΕΣ στην Ηπειρο. Βιωματική προέλευση έχουν και δύο μεταγενέστερα μυθιστορήματα: η Χάλκινη εποχή (1960), που αναφέρεται στον κυπριακό αγώνα και επεξεργάζεται εμπειρίες του συγγραφέα από τη μύησή του στην ΕΟΚΑ όταν υπηρετούσε ως διπλωμάτης στη Λευκωσία, και οι Γραικύλοι (1971) που αξιοποιούν υλικό διδακτορικής έρευνας του Ρούφου στο Παρίσι για την εξέγερση των Αθηναίων ενάντια στους Ρωμαίους το 88 π.Χ. διαγράφοντας παραλληλισμούς με την πρόσφατη ελληνική ιστορία. Στη διάρκεια της χούντας ο Ρούφος απολύεται από το διπλωματικό σώμα και αναπτύσσει αντιδικτατορική δράση. Συμμετέχει στην εκδοτική ομάδα των Δεκαοχτώ κειμένων και κυκλοφορεί εκδόσεις ενημέρωσης για το ελληνικό ζήτημα στη Γαλλία και στην Αγγλία. Την ίδια εποχή τα δοκίμιά του σε εφημερίδες και περιοδικά συγκεντρώνονται στον τόμο Οι μεταμορφώσεις του Αλάριχου (1971).

Το Χρονικό μιας σταυροφορίας κυκλοφόρησε σε επίτομη έκδοση από την Ωκεανίδα το 2004 και επανακυκλοφορεί τώρα από την Εστία. Σε καιρούς πολιτικής κρίσης και οξυμένης πόλωσης και ενώ πυκνώνει τα τελευταία χρόνια η επιστημονική ιστοριογραφία για την Κατοχή, τα Δεκεμβριανά και τον Εμφύλιο, η λογοτεχνία έχει το δικό της μερίδιο στην αναζήτηση της ιστορικής αλήθειας που δεν αποτελεί a priori προνόμιο καμιάς πλευράς. Στις μεγάλες συγκρούσεις της Ιστορίας σπάνια υπάρχουν καλοί και κακοί, όλοι έχουν κάποιο δίκιο και χρέος του λογοτέχνη είναι να τους καταλαβαίνει όλους σαν ανθρώπινα όντα, αυτή είναι η θέση του σκεπτικιστή και μετριοπαθούς Ρούφου, όταν κάνει την αυτοκριτική του μετά την κατάθεση της πρώτης «πονεμένης μαρτυρίας» για τον φίλο Κίτσο Μαλτέζο. «Πιστεύω ότι αν κάτι μας ξεχωρίζει από τους κομμουνιστές, αυτό είναι η ελευθερία της γνώμης και της κριτικής…» απαντά ο Δίων στον ηγέτη που τον παροτρύνει να συγκαλύψει τα άπλυτα του εθνικιστικού Μαχόμενου Στρατού. «Θα πω πάντα την αλήθεια, γιατί εκεί που αρχίζουν οι σκοπιμότητες και το ψέμα αρχίζει κι ο ολοκληρωτισμός».