Τσαρλς Μόνκριφ: Ο άνθρωπος που γνώρισε τον Προυστ στους Αγγλους

Κάποτε οι υπότιτλοι είναι πιο αποκαλυπτικοί από τους τίτλους για την ταυτότητα ενός βιβλίου, εφόσον επεξηγούν την αναγγελία που προηγείται. Ενα βιβλίο με υπότιτλο «Στρατιώτης, κατάσκοπος, μεταφραστής» έχει ήδη πει στο κοινό περισσότερα από ό,τι η περιγραφική αναφορά «Chasing Lost Time. The Life of C.K. Scott Moncrieff» (εκδόσεις Chatto & Windus, 32 ευρώ) που προηγείται στο εξώφυλλο. Εργο της Τζιν Φίντλεϊ, μακρινής απογόνου του Σκοτ Μόνκριφ, αποδίδει με πιστότητα τη βιογραφία ενός ανθρώπου που πρόλαβε να ζήσει τουλάχιστον τρεις ζωές: μία ως στρατιώτης στα χαρακώματα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, μία ως δανδής της βρετανικής καλής κοινωνίας, μία ως διάσημος μεταφραστής του Μαρσέλ Προυστ και του «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» στα αγγλικά.

Γεννημένος το 1889 στη Σκωτία ο Μόνκριφ υπήρξε ένας από τους ελάσσονες στρατιώτες-ποιητές του Μεγάλου Πολέμου. Δεν έγινε ποτέ γνωστός στο ευρύ κοινό σαν τον Ζίγκφριντ Σασούν (τον οποίο αντιπαθούσε) ή τον Γουίλφρεντ Οουεν (με τον οποίο ήταν ερωτευμένος) και δεν έβλεπε τον πόλεμο με την ίδια οπτική: για εκείνον ήταν περισσότερο μια περιπέτεια παρά προσωποποίηση της επίγειας κόλασης. Μαρτυρίες συστρατιωτών του τεκμηριώνουν ότι αψηφούσε τακτικά τον κίνδυνο της παραμονής στη No Man’s Land μεταξύ των χαρακωμάτων, ο τραυματισμός του επομένως (από φίλια πυρά) ήταν μάλλον αναμενόμενος. Βγαίνοντας, όπως πλήθος άλλοι, μόνιμα σημαδεμένος από τη σύρραξη που έδωσε τέλος στον κατά Ερικ Χόμπσμπαουμ «μακρό 19ο αιώνα» εγκαταστάθηκε για λόγους υγείας στην Ιταλία, όπου συνδύασε δραστήρια σεξουαλική ζωή, κατασκοπεία υπέρ της Βρετανίας και λογοτεχνικούς καβγάδες. Εχθρός του Ντ. Χ. Λόρενς, φίλος του Ρόμπερτ Γκρέιβς και επιστολικός συνομιλητής του Τ. Σ. Ελιοτ, ο Μόνκριφ εργάστηκε για το υπόλοιπο του βίου του ως μεταφραστής. Αναλαμβάνοντας να αποδώσει το magnum opus του Μαρσέλ Προυστ στα αγγλικά και παραδίδοντας τον πρώτο τόμο το 1922 κατόρθωσε να παραγάγει ένα λογοτεχνικό μνημείο: για 60 χρόνια καμία άλλη προσέγγιση του έργου δεν κυκλοφόρησε στα αγγλικά, ενώ η αναθεωρημένη εκδοχή του θεωρείται η εγκυρότερη ακόμη και σήμερα.

Ο Μόνκριφ επαινέθηκε και κατακρίθηκε, όπως εξιστορεί η Φίντλεϊ, γιατί η απάντησή του στο αιώνιο δίλημμα των μεταφραστών ήταν να μείνει πιστός στο πνεύμα, όχι στο γράμμα του κειμένου. Επιλογή εμφανής ήδη στον τίτλο του, μια και το «Remembrance of Things Past», όπως ήταν γνωστό το έργο ως την αναθεώρηση του 1992, δεν αποτελεί κατά λέξη απόδοση του γαλλικού πρωτότυπου «la recherche du temps perdu», αλλά νοηματική προσέγγιση του περιεχομένου από στίχο σονέτου του Σαίξπηρ. Η επέμβαση αρχικά ανησύχησε τον Προυστ, αλλά ο έλεγχος της αγγλικής έκδοσης τον άφησε τελικά μάλλον ικανοποιημένο, όσο και αν τα ελάχιστα γράμματα που πρόλαβαν να ανταλλάξουν με τον Μόνκριφ πριν από τον θάνατό του είχαν κάτι το θιγμένο και από τις δύο πλευρές. Σε μια ειρωνεία της τύχης, ο μεταφραστής πέθανε το 1930 σε ηλικία 41 ετών προτού προλάβει να ολοκληρώσει την απόδοση του ανολοκλήρωτου έργου του συγγραφέα. Ως καλύτερος έπαινος του έργου ζωής του μπορεί να θεωρηθεί μια στα όρια της ύβρεως αποστροφή του σπουδαίου Τζόζεφ Κόνραντ: «Η απόδοσή σας τράβηξε το ενδιαφέρον μου και με συνάρπασε περισσότερο από την ίδια τη δημιουργία του Προυστ».