Ανάμεσα στα τόσα προσωνύμια που πρόσφεραν απλόχερα στη Μονεμβασιά μέσα στους αιώνες το πιο ακριβές δεν προήλθε από στρατηγούς ή ποιητές, αλλά από την ίδια τη γεωγραφία της περιοχής. «Μόνη Εμβαση» αποκαλούσαν την Καστροπολιτεία, μια πόλη με μία και μοναδική είσοδο, σαν να δημιουργήθηκε για να κρατά έξω από τα τείχη ό,τι δεν ανήκει εκεί. Εδώ και καιρό σχεδιάζεται ένα τελεφερίκ που έρχεται να ανατρέψει – ή έστω να επανερμηνεύσει – αυτό το διαχρονικό χαρακτηριστικό της Καστροπολιτείας: τη μία είσοδο.
Αν η «Μόνη Έμβαση» ήταν κάποτε το θεμέλιο της άμυνάς της, ένα γεωγραφικό φίλτρο που κρατούσε εκτός των πυλών τις «απειλές», το τελεφερίκ λειτουργεί σαν μια νέα, εναέρια «πύλη». Η διαφορά είναι ότι σήμερα, η «απειλή» δεν έχει τη μορφή πολιορκητών, αλλά της αλλοίωσης του μνημείου, προκαλώντας ένα δίλημμα: αποτελεί το τελεφερίκ μια γέφυρα που ενώνει τη Μονεμβασιά με τον έξω κόσμο και το μέλλον ή μια ρωγμή στη φυσική και ιστορική της διαμόρφωση, ικανή να διαρρήξει την ταυτότητά του μνημείου;
Παρότι η κατασκευή του τελεφερίκ είναι ένα έργο που υπόσχεται προσβασιμότητα σε άτομα με αναπηρία (ΑμεΑ) και τουριστική ώθηση, την ίδια στιγμή προκαλεί αντιδράσεις σε μερίδα της τοπικής κοινωνίας και πολιτιστικούς φορείς.
Το υπουργείο Πολιτισμού, ο Δήμος Μονεμβασιάς και η Περιφέρεια Πελοποννήσου υποστηρίζουν θερμά την κατασκευή ως μια αναγκαία και σημαντική εξέλιξη που θα κάνει την Ανω Πόλη προσβάσιμη, θα φέρει τουρισμό και θα «ανοίξει» τη Μονεμβασιά σε μια νέα εποχή.
Το έργο έχει εγκριθεί από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (ΚΑΣ) και η χρηματοδότησή του προέρχεται από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Ανάκαμψης, με προϋπολογισμό περίπου 6,8 εκατομμύρια ευρώ. Ποιο είναι, λοιπόν, το πρόβλημα σε μια πρωτοβουλία που φαίνεται να υποστηρίζει την καθολική προσβασιμότητα των ΑμεΑ, που απορροφά ευρωπαϊκά κονδύλια και εξυπηρετεί την τουριστική άνθηση ενός τόπου;
Το πρόβλημα αναδείχθηκε πριν από λίγες μέρες, όταν η Europa Nostra, μια πανευρωπαϊκή ομοσπονδία μη κυβερνητικών οργανώσεων, κατέταξε τη Μονεμβασιά στα επτά πιο απειλούμενα μνημεία της Ευρώπης για το 2025. «Το έργο φαίνεται να εμπνέεται περισσότερο από κερδοσκοπικά ενδιαφέροντα παρά από ζητήματα προσβασιμότητας» παρατηρεί η Europa Nostra, υιοθετώντας τις ενστάσεις της Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού (ΕΛΛΕΤ). Σύμφωνα με την ανακοίνωσή της Europa Nostra, το τελεφερίκ όχι μόνο δεν αναδεικνύει την πολιτιστική αξία της Καστροπολιτείας, αλλά την υπονομεύει.
Ο «κίνδυνος» που εκπέμπει η Europa Nostra
Το πρόβλημα αναδείχθηκε εμφατικά στα τέλη Ιανουαρίου, όταν η Europa Nostra, μια πανευρωπαϊκή ομοσπονδία μη κυβερνητικών οργανώσεων, κατέταξε το Κάστρο της Μονεμβασιάς στα πλέον απειλούμενα μνημεία της Ευρώπης για το 2025. Η απόφαση προκάλεσε επερωτήσεις στο κοινοβούλιο από διαφορετικά κόμματα της αντιπολίτευσης. Πριν από λίγες μέρες η Europa Nostra επανήλθε κατατάσσοντας το Κάστρο στον κορυφαίο κατάλογο με τα 7 πλέον απειλούμενα μνημεία της Ευρώπης, και σε συνεργασία με το Ινστιτούτο της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων, προσέφερε χρηματικό έπαθλο ύψους €10.000 για να βοηθήσει στην υλοποίηση δραστηριότητας που θα συμβάλει στην προστασία του χώρου.
«Το έργο φαίνεται να εμπνέεται περισσότερο από κερδοσκοπικά ενδιαφέροντα, παρά από ζητήματα προσβασιμότητας», παρατηρεί η Europa Nostra, υιοθετώντας τις ενστάσεις της Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού (ΕΛΛΕΤ). Σύμφωνα με την ανακοίνωσή της Europa Nostra, το τελεφερίκ όχι μόνο δεν αναδεικνύει την πολιτιστική αξία της Καστροπολιτείας, αλλά την υπονομεύει. Ο Ευρωπαίος Επίτροπος για τη Δικαιοσύνη μεταξύ των Γενεών, τη Νεολαία, τον Πολιτισμό και τον Αθλητισμό, Glenn Micallef, δήλωσε σχετικά: «Η προβολή των πιο απειλούμενων τοποθεσιών και μνημείων της Ευρώπης μας βοηθά να προσδιορίσουμε που πρέπει να ενισχύσουμε τις προσπάθειές μας για την προστασία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, ώστε να την απολαύσουν οι μελλοντικές γενιές».
Η Μονεμβασιά αντιμέτωπη με την ιστορία της. Το τελεφερίκ φέρνει αντιδράσεις, με προσφυγές στο ΣτΕ και εκκλήσεις για ήπιες λύσεις, την ώρα που η τουριστική ανάπτυξη πιέζει το μνημείο.
Δεν είναι η πρώτη φορά που η απειλή ενός ιστορικού μνημείου από ένα τελεφερίκ επιφέρει παρέμβαση διεθνών οργανισμών. Στο Μάτσου Πίτσου, ένα σχέδιο για τελεφερίκ απορρίφθηκε γιατί θα μετέτρεπε τον ιερό τόπο των Ίνκας σε θεματικό πάρκο. Η UNESCO μπήκε μπροστά, οι τοπικές κοινότητες αντιστάθηκαν στον Δήμαρχο και το έργο ακυρώθηκε. Στη Σερβία, το Φρούριο του Βελιγραδίου παραλίγο να γεμίσει καλώδια και πυλώνες. Η κινητοποίηση των πολιτών και η παρέμβαση της Europa Nostra σταμάτησε το σχέδιο πριν πέσει το πρώτο φτυάρι στο χώμα.
«Ένα παιδί που θα ζωγραφίζει τη Μονεμβασιά στο μέλλον, δεν θα σχεδιάζει το κάστρο, αλλά το τελεφερίκ», είπε η αρχιτέκτονας Κλεοπάτρα Θεολογίδου σε πρόσφατη δημόσια συζήτηση στην Αθήνα. «Ξεχάστε τα πέτρινα καλντερίμια, τους πύργους, τα φιδωτά μονοπάτια. Φανταστείτε έναν ατσάλινο μηχανισμό να δεσπόζει πάνω από τη μεσαιωνική πόλη», πρόσθεσε. «Πρόκειται για ένα χολιγουντιανό τερατούργημα», συμπλήρωσε στη συζήτηση ο καθηγητής αρχιτεκτονικής, Τάσης Παπαϊωάννου. «Η Μονεμβασιά δεν είναι σκηνικό, είναι μνημείο».
«Ομόφωνη έγκριση» λέει ο Δήμος – «Υπερβολικές αντιδράσεις» τονίζει το ΥΠΠΟ
Από την πλευρά του υπουργείου Πολιτισμού, οι αντιδράσεις κρίνονται «υπερβολικές» και από μια «μικρή ομάδα ανθρώπων», υποστηρίζοντας πως το τελεφερίκ θα διευρύνει τα όρια της κοινωνικής συμπερίληψης στο μνημείο. «Ο πολιτισμός, ως κοινωνικό αγαθό, οφείλει να είναι προσβάσιμος σε όλους» δήλωσε πρόσφατα η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, ενώ ο Δήμος Μονεμβασιάς κάνει λόγο για την αναγκαιότητα βελτίωσης της πρόσβασης στην Ανω Πόλη, με τον αντιδήμαρχο Σταύρο Χριστάκο να τονίζει στο «Βήμα» πως «η Europa Nostra δεν έλαβε γνώση της οριστικής μελέτης» και ότι «η κατασκευή έχει την ομόφωνη σύμφωνη γνώμη του Δημοτικού Συμβουλίου, της Ενωσης Απανταχού Μονεμβασιτών και του Αναπτυξιακού Συλλόγου Κάστρου. Το έργο δεν προκαλεί απολύτως καμία επιβάρυνση στην Καστροπολιτεία της Μονεμβασιάς, αλλά στηρίχθηκε στην άποψη μιας πολύ μικρής ομάδας ανθρώπων χωρίς κανένα τεχνικό στοιχείο της μελέτης».
Όπως επισημαίνει ο κ. Χριστάκος: «Το έργο γίνεται με όλες τις νόμιμες άδειες, με πλήρη σεβασμό στον αρχαιολογικό χώρο, έχει την ομόφωνη έγκριση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου και θα συμβάλει τα μέγιστα στην ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου και είναι πλήρως συμβατό με το διαχειριστικό σχέδιο που έχει εκπονηθεί για τον αρχαιολογικό χώρο από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Η μόνη εκφρασμένη αντίρρηση που υπάρχει είναι από τον Σύλλογο Φίλων του Κάστρου που σε όλες τις ετήσιες γενικές συνελεύσεις του από την ίδρυση του ως σήμερα, στις οποίες έχω συμμετάσχει ως μέλος του συλλόγου, δεν ήταν ποτέ παραπάνω από είκοσι άτομα».
Ειδικοί και φορείς αντιδρούν στο τελεφερίκ
Στον Σύλλογο Φίλων Μονεμβασιάς συμπαραστέκονται διακεκριμένοι επιστήμονες του πολιτισμού που υποστηρίζουν ότι το τελεφερίκ θα αλλοιώσει το μνημείο και θα εξυπηρετήσει κυρίως τον μαζικό και γρήγορο τουρισμό της κρουαζιέρας και όχι τον τουρισμό της πολυήμερης διαμονής και της βιωματικής εμπειρίας του τόπου.
Η Μαρία Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη, Επίτιμη Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, με τεράστια εμπειρία στη μάχιμη αρχαιολογία και στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, σημειώνει: «Παρότι από το 2024 πολλαπλασιάστηκαν οι φωνές αγωνίας για τους κινδύνους που ενέχει ο υπερτουρισμός στην Ελλάδα, στην ακρόπολη της Μονεμβασιάς επιδιώκεται η κατασκευή ενός τελεφερίκ με τα συνοδά έργα, προκαλώντας ανήκεστη άμεση και έμμεση βλάβη με την παρέμβαση στο αρχαίο μνημείο και το άμεσο φυσικό περιβάλλον του με τον εκβραχισμό που βαπτίστηκε εκσκαφή. Ενώ η τοποθέτηση ενός ανελκυστήρα ήπιας μορφής μπορεί να καλύψει τις ανάγκες προσέγγισης ΑΜΕΑ και μεταφοράς υλικών, αντίθετα, προωθείται ένα τελεφερίκ που θα μετατρέψει το μνημειακό σύνολο σε Disneyland. Ήδη η σημερινή κυβέρνηση το κατάφερε στις αρχαιότητες του σταθμού Βενιζέλου στο μετρό Θεσσαλονίκης. Δεν πρέπει να συμβεί το ίδιο στον βράχο της Μονεμβασιάς, στον βράχο των ποιητών, που έχει κηρυχθεί πολλαπλώς ως προστατευόμενο μνημείο, και έχει έτσι διατηρηθεί αλώβητο ως σήμερα. Είναι μεγάλο κρίμα να επιτρέπει μια τέτοια παρέμβαση η Αρχαιολογική Υπηρεσία, η ταγμένη στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας. Είναι ανεπίτρεπτο το ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού να έχει εγκαταλείψει την πολιτική της ήπιας παρέμβασης στα μνημεία στο όνομα της άγρας τουριστών και εξυπηρέτησης ολίγων αρεστών, και δυστυχώς σε βάρος της προστασίας των πολιτιστικών αγαθών και της βιώσιμης ανάπτυξης της χώρας. Ελπίζω, έστω και την τελευταία στιγμή, οι μεγάλες αντιδράσεις από κατοίκους και φορείς – όπως το ICOMOS και η ΕΛΛΕΤ – να αποτρέψουν την καταστροφή αυτή».
Μνημείο ή τουριστικό αξιοθέατο; Ειδικοί του πολιτισμού καταγγέλλουν ότι το τελεφερίκ θα αλλοιώσει τη μοναδικότητα της Μονεμβασιάς και θα εξυπηρετήσει τον μαζικό τουρισμό.
Ο Άγγελος Χανιώτης, Καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών του Πρίνστον σημειώνει: «Αν κρίνουμε από τα σχέδια που έχουν παρουσιαστεί μέχρι σήμερα, η κατασκευή τελεφερίκ στην Καστροπολιτεία της Μονεμβασιάς είναι έργο τεράστιας έκτασης που εξυπηρετεί την ταχεία μετακίνηση μεγάλου αριθμού τουριστών. Ο ισχυρισμός ότι στόχο έχει την εξυπηρέτηση ατόμων με ειδικές ανάγκες και κινητικές δυσκολίες είναι προσχηματικός. Για την πρόσβαση στην Άνω Πόλη υπάρχουν ήπιες εναλλακτικές λύσεις χωρίς δραματική αλλοίωση της εικόνας ενός από τους ελάχιστους οικισμούς που διατήρησαν τον χαρακτήρα τους. Το έργο αυτό έρχεται τη στιγμή που οι ειδικοί κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για τις συνέπειες του υπερτουρισμού στο φυσικό και οικιστικό περιβάλλον και την πολιτιστική κληρονομιά. Η κυβέρνηση και ο δήμος κωφεύουν. Άραγε το επόμενο προϊόν αυτής της νοοτροπίας θα είναι τρενάκι στο Φαράγγι της Σαμαριάς;».
Πολιτιστική κληρονομιά ή μαζικός τουρισμός;
Η Μαρία Μαυρουδή, Καθηγήτρια Βυζαντινών Σπουδών στο φημισμένο Πανεπιστήμιο Berkeley, εκφράζει έντονες ανησυχίες και προτείνει διαφορετικά πρότυπα ανάπτυξης: «Η Μονεμβασιά είναι ένας από τους ελάχιστους μεσαιωνικούς οικισμούς που έχουν σωθεί σχεδόν ακέραιοι στην Ελλάδα. Έχει πολλά να μας διδάξει για το βυζαντινό άστυ, για το οποίο γνωρίζουμε ελάχιστα. Σε αντίθεση με το Μιστρά που έπαψε να κατοικείται το 1952, είναι ακόμη ένας ζωντανός οργανισμός, που εννοείται ότι χρειάζεται κατά καιρούς εκσυγχρονισμό για να είναι βιώσιμος. Ωστόσο, όπως δείχνει και η συντήρηση μεσαιωνικών οικισμών στην Ευρώπη (το Tübingen στη Γερμανία, το Yvoire στη Γαλλία, κλπ) αυτό πρέπει να γίνεται προσεκτικά, χωρίς μη αναστρέψιμο παρεμβατισμό που θέτει σε κίνδυνο την ακεραιότητα την ασφάλεια των μεσαιωνικών κτισμάτων και του φυσικού τοπίου».
Ο Αντώνης Κοτσώνας, Καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, ο οποίος μάλιστα κατάγεται από τη Μονεμβασιά και είναι εποχικός κάτοικος, σημειώνει: «Το σχέδιο για τελεφερίκ στη Μονεμβασιά ανασύρθηκε από το χρονοντούλαπο της ιστορίας (πρόταση ΕΟΤ 1965), και αποτελεί μελέτη περίπτωσης για αυτό που η Marta Russel ανέλυσε στο Πέρα από τις (αναπηρικές) ράμπες: με πρόφαση τη μέριμνα για τα ΑΜΕΑ, στήνεται μηχανισμός οικονομικής αξιοποίησης με άλλες προτεραιότητες, εξού και η πρόθεση της δημοτικής αρχής να χρεώνει εισιτήριο, που συνιστά κατάφορη διάκριση κατά των ΑΜΕΑ, αλλά και η σκανδαλώδης αδιαφορία για την προσβασιμότητα στη δύσβατη αλλά κατοικημένη Κάτω Πόλη, με τα πολλά μνημεία, μουσεία και ξενοδοχεία (όπου δεν υπάρχει δυνατότητα χρέωσης εισιτηρίου). Το σχέδιο τελεφερίκ κατακρίνεται από την Europa Nostra, όλους τους επιστήμονες του πολιτισμού που έχουν τοποθετηθεί δημόσια, αλλά και πνευματικές μορφές που συνδέονται με τον μικρό μας τόπο, όπως η συγγραφέας Έρη Ρίτσου (κόρη του σπουδαίου μας ποιητή) και ο αρχιτέκτονας Αλέξανδρος Καλλιγάς (που έσωσε την Μονεμβασιά με την αείμνηστη σύζυγό του Χάρι). Οι οπαδοί του τελεφερίκ δοξάστηκαν κρυπτόμενοι από τις δημόσιες συζητήσεις με ειδικούς που διεξήχθησαν στη Μονεμβασιά και την Αθήνα».
Η Νίκη Βαΐτσου είναι η πρόεδρος του Συλλόγου Φίλων Μονεμβασιάς και εδώ και πολλούς μήνες μεταφέρει σε ομιλίες και συναντήσεις την αγωνία ενός τόπου που καλείται να χαράξει μια στρατηγική που θα προστατεύει τη μοναδικότητα της Μονεμβασιάς χωρίς να αποτρέπει την οικονομική της ανάπτυξη. Όπως τονίζει: «Στην πανέμορφη Μονεμβασιά υπάρχουν τεράστια προβλήματα που χρονίζουν: το νερό είναι αλμυρό, τα αποχετευτικά δίκτυα καταρρέουν, η πυρόσβεση είναι ανεπαρκής. Και ενώ αυτά μένουν άλυτα, προωθείται ένα τελεφερίκ που δεν σέβεται το μνημείο».
Σε μια εποχή που οι ιστορικοί τόποι καλούνται να επιβιώσουν ανάμεσα στην ανάπτυξη και τη διατήρηση της κληρονομιάς, η Μονεμβασιά μοιάζει να δίνει σήμερα τη δική της μάχη. Με την αντιπαράθεση να κορυφώνεται και τις νομικές διαδικασίες να βρίσκονται σε εξέλιξη, αφού ο Σύλλογος Φίλων Μονεμβασιάς μαζί με άλλους φορείς και ιδιώτες έχουν καταθέσει προσφυγή στο Συμβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ), ζητώντας την ακύρωση του έργου, το κυρίαρχο ερώτημα παραμένει: θα καταφέρει η Μονεμβασιά να ισορροπήσει ανάμεσα στην τουριστική ανάπτυξη και τη διατήρηση της ιστορικής της ταυτότητας ή θα μετατραπεί σε ένα ιδανικό «πάρκο» για Instagram reels;
