Το ζεστό αρωματικό κρασί (vin chaud, glühwein, mulled wine) είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την περίοδο των Χριστουγέννων. Από τις υπαίθριες χριστουγεννιάτικες αγορές, στο σπίτι, μπροστά από ένα αναμμένο τζάκι, η κατανάλωσή του προσφέρει θαλπωρή και χαρίζει ευχάριστες στιγμές.
Τι σχέση όμως θα μπορούσε να έχει αυτή η συνήθεια με την ιατρική και την προστασία από τις ασθένειες; Θα χρειαστεί να πάμε πίσω στον χρόνο και να ανατρέξουμε στην αντίληψη που υπήρχε γύρω από τη μετάδοση των λοιμωδών νόσων.
Στο έργο «Περί φύσιος ανθρώπου» της Ιπποκρατικής Συλλογής αναφέρεται πως ο μολυσμένος από ανθυγιεινή οσμή ή αναθυμίαση αέρας, που περιέχει κάποιο νοσηρό στοιχείο, το μίασμα, θεωρείται το αίτιο των επιδημικών νοσημάτων. Αποτελεί την απαρχή της περίφημης θεωρίας των μιασμάτων, η οποία έμελλε να παραμείνει σε ισχύ έως τον 19ο αιώνα, περίοδο που η πρόοδος της ιατρικής και η θεμελίωση της μικροβιολογίας από τον γάλλο χημικό Λουί Παστέρ (1822-1895) και τον γερμανό ιατρό Ρόμπερτ Κοχ (1843-1910) θα οδηγήσουν στην ανατροπή της.
Ωστόσο για περισσότερο από 2.000 χρόνια οι άνθρωποι πιστεύουν στο μίασμα και αναζητούν τρόπους για να το αντιμετωπίσουν.
Την περίοδο του Μεσαίωνα, με το ξέσπασμα της μεγάλης επιδημίας πανώλης, γνωστής και ως «Μαύρου Θανάτου» (1346), η ανάγκη για προστασία ήταν πιο αναγκαία από ποτέ.
Στο έργο του «Συμβουλή κατά της πανώλης» (Consiglio contro alla peste) ο ιταλός ουμανιστής φιλόσοφος Μαρσίλιο Φιτσίνο (1433-1499) αναφέρεται σε «δηλητηριώδεις δυσωδίες» και τις συνδέει με την εμφάνιση της νόσου ενώ οι συγγραφείς του 16ου αιώνα αποδίδουν την πανώλη σε θεϊκή τιμωρία.
Με μια ιατρική επιστήμη που δεν είχε τον τρόπο να θεραπεύσει ένα τόσο θανατηφόρο λοιμώδες νόσημα, ιατροί και ασθενείς στράφηκαν στα αντίδοτα ως ένα μέτρο πρόληψης. Τι θα μπορούσε να εξουδετερώσει το μίασμα; Το άρωμα.
Ο συνδυασμός κρασιού και αρώματος εμφανίζεται στις φαρμακοποιίες του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης με τη μορφή των ιατρικών οίνων εμπλουτίζονται με φαρμακευτικά φυτά και μπαχαρικά ως ενισχυτικά γεύσης, έχοντας ως στόχο να τονώσουν τον οργανισμό
Αλλωστε στη χριστιανική γραμματεία το οσφρητικό σύμπαν λειτουργεί ως σημείο μεταφοράς. Η ζωή και ο θάνατος είναι δυο άκρα που κυμαίνονται από την ευωδία μέχρι τη δυσοσμία. Στην επιστολή του Απόστολου Παύλου προς Κορινθίους Β’ ο Ιησούς Χριστός συνδέεται με την ευχάριστη οσμή: «Διότι είμαστε ευωδία Χριστού για τον Θεό, ανάμεσα σε εκείνους που σώζονται και ανάμεσα σε εκείνους που χάνονται (…) για τους μεν οσμή θανάτου που οδηγεί σε θάνατο, για τους δε οσμή ζωής που οδηγεί σε ζωή».
Σε πλήρη συντονισμό κινείται και η μεσαιωνική λογοτεχνία. Χαρακτηριστικά στο έργο «Ερωτες» (Amours) του γάλλου λυρικού ποιητή Πιερ ντε Ρονσάρ (1524-1585) η γυναίκα μεταμορφώνεται σε ένα «όνειρο αρώματος»: «Η μυρωδιά της είναι ανώτερη από το θυμάρι, το γιασεμί, το γαρίφαλο, τη φράουλα και το βατόμουρο, (…) τα μαλλιά της μυρίζουν σαν λουλούδια». Αντίθετα η δυσοσμία αποτελεί σημάδι κοινωνικής αποδοκιμασίας και στιγματισμού, θεωρείται υπεύθυνη για την εμφάνιση νόσων και πολλές φορές συνδέεται με τη θεία τιμωρία όπως στην περίπτωση των Λημνίων που τιμωρήθηκαν από τη θεά Αφροδίτη με δυσοσμία επειδή παραμέλησαν τη λατρεία της.
Τα αρώματα φαίνεται λοιπόν να παρέχουν προστατευτικές ιδιότητες κατά των ασθενειών.
Στο έργο του «Ιδιαίτερα μυστικά και μέτρα προστασίας κατά της πανώλης» (Singuliers secrets et secours contre la peste) ο ιατρός Αντουάν Μιζό (1520-1578) δίνει πρακτικές συμβουλές για την αντιμετώπιση της νόσου και μεταξύ άλλων συμβουλεύει: «Να καίτε πρωί και βράδυ αρωματικά φυτά, να φοράτε αρώματα, να κρατάτε αρωματικές ουσίες και να καταναλώνετε αρωματικά αντίδοτα». Κάθε πρωί συστήνει την κατανάλωση θηριακής αναμεμειγμένης με είκοσι φύλλα απήγανου, δυο καρύδια, δυο σύκα, λίγο αλάτι και κρασί. Για να ενισχυθεί η αποτελεσματικότητά προσθέτουν: δενδρολίβανο, αρτεμισία, θηρανθεμίς, φασκόμηλο και, όπως αναφέρει ο γάλλος ιατρός Ζαν ντε Λαμπεριέρ (1573-1651), «το άρωμά τους αναδύεται προς τον ουρανό για να εξευμενίσει τον Θεό». Στη μαγειρική, ο συνδυασμός σκόρδου – κρεμμυδιού και θυμαριού – δάφνης κυριαρχεί. Μια φρενίτιδα γύρω από τα αρώματα δημιουργείται: γάντια, παπούτσια, ζώνες, θήκες σπαθιών, κοσμήματα, ακόμη και κατοικίδια ζώα αρωματίζονται. Μια αρωματική ασπίδα κατά των επιδημικών νοσημάτων δημιουργείται.
«Η κατανάλωση αρωματικού οίνου την περίοδο των Χριστουγέννων δεν συμβάλλει στην προφύλαξη από επιδημικά νοσήματα . Αποτελεί ωστόσο μια συνήθεια με μακραίωνη ιστορία και έντονους συμβολισμούς»
Από την άλλη, το κρασί θεωρείτο από την αρχαιότητα ως θεραπευτικός παράγοντας όχι μόνο για την ψυχή αλλά και για το σώμα, γι’ αυτό και συνιστούσαν τη χρήση του, τόσο εσωτερικά (ως ποτό) όσο και εξωτερικά (σε μορφή καταπλάσματος). Ο ουμανιστής ιατρός και συγγραφέας Φρανσουά Ραμπελέ (1483-1555), εισηγητής της γελωτοθεραπείας, στο έργο του «Δοκίμιο για την ορθή χρήση του οίνου» (Traité du bon usage du vin) αναφέρει: «Το κρασί είναι σπουδαίο για να ευφραίνει την ψυχή και το σώμα και να καταπολεμά διάφορες εξωτερικές και εσωτερικές ασθένειες. Ενα εκλεκτό κρασί πίνεται με άδειο στομάχι και ανανεώνει τις δυνάμεις» και συνιστά: «Ποτέ μην πίνετε μόνοι. Η συντροφιά της πιότης είναι μια πολύτιμη απαίτηση».
Ο συνδυασμός κρασιού και αρώματος εμφανίζεται στις φαρμακοποιίες του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης με τη μορφή των ιατρικών οίνων (vins médicinaux) που κατέχουν εξέχουσα θέση και εμπλουτίζονται με φαρμακευτικά φυτά και μπαχαρικά ως ενισχυτικά γεύσης, με έντονο άρωμα (κανέλα, γαρίφαλο, μοσχοκάρυδο), έχοντας ως στόχο να τονώσουν τον οργανισμό. Η κατανάλωσή τους ειδικά τη χειμερινή περίοδο, που υπάρχει έξαρση ιώσεων, καθώς και την περίοδο των μεγάλων επιδημιών, θεωρείτο προστατευτική για την υγεία.
Σήμερα η κατανάλωση αρωματικού οίνου την περίοδο των Χριστουγέννων δεν συμβάλλει στην προφύλαξη από επιδημικά νοσήματα όπως λανθασμένα πίστευαν στο παρελθόν. Αποτελεί ωστόσο μια συνήθεια με μακραίωνη ιστορία και έντονους συμβολισμούς συνδυάζοντας με τρόπο ξεχωριστό την ιατρική με την παράδοση.
Καλά Χριστούγεννα!
Η κυρία Μαριάννα Καραμάνου είναι καθηγήτρια Επιστημολογίας, Ιστορίας και Ηθικής της Ιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και αντεπιστέλλον μέλος της Γαλλικής Ιατρικής Ακαδημίας.
