Ο θάνατος αποτελεί τραγικό γεγονός, ειδικά όταν αφορά νέους ανθρώπους. Ο πόνος όσων μένουν πίσω είναι ανείπωτος. Αποτελεί όμως μέρος της ζωής αλλά και της Ιστορίας. Οι ιστορικοί Φιλίπ Αριές και Μισέλ Βοβέλ μελέτησαν την ιστορία του θανάτου. Ο Αριές εστίασε στη μετάβαση από τον «εξημερωμένο θάνατο» των προ-νεωτερικών χρόνων στον «απαγορευμένο θάνατο» της νεότερης εποχής, όταν οι άνθρωποι πεθαίνουν εκτός της εστίας, ενώ η εμπειρία «ιατρικοποιείται».
Στο διάσημο έργο του Ο θάνατος και η Δύση (εκδ. Νεφέλη, 2000) ο Βοβέλ ανέδειξε μια πιο περίπλοκη ιστορική διαδρομή, συνδυάζοντας δημογραφικά στοιχεία (δείκτες θνησιμότητας, προσδόκιμο ζωής, επιδημίες, ασθένειες κ.λπ.), τελετουργίες αλλά και αναπαραστάσεις του θανάτου σε λαϊκές δοξασίες, στη μαγεία, στη θρησκεία, στην τέχνη και στην επιστήμη. Παρά τις διαφορές, οι δύο ιστορικοί συνέκλιναν στην άποψη ότι ο θάνατος μετασχηματίζεται στη Δύση κατά τη μετάβαση από τον Μεσαίωνα στα νεότερα χρόνια.
Επιπρόσθετα, ο Βοβέλ διαπίστωσε την εκ νέου «ανακάλυψη» του θανάτου από τη δεκαετία του 1960 και εξής. Αυτή η όψη της ιστορικής κατανόησης του θανάτου αλληλεπιδρά σήμερα με ευρύτερες εξελίξεις:
α) Κουλτούρες της μνήμης και του πένθους που αναπτύσσονται στον 20ό αιώνα μέσα στις εκατόμβες των νεκρών των Παγκόσμιων Πολέμων, του Ολοκαυτώματος, των γενοκτονιών, των εμφύλιων πολέμων, των μαζικών εγκλημάτων σε δικτατορικά καθεστώτα.
β) Μετάβαση από τον «ηρωικό θάνατο» προς τον θάνατο των ανωνύμων αλλά και των θυμάτων μαζικών καταστροφών ή εγκλημάτων.
γ) Ποικίλες τελετουργίες και πρακτικές, επίσημες ή ανεπίσημες, όπως έδειξε ο ιστορικός Τόμας Λακέρ στο έργο του The Work of the Dead. A Cultural History of Mortal Remains (εκδ. Princeton University Press, 2015). Ο σύγχρονος «πληθωρισμός των χειρονομιών» γύρω από τον θάνατο συνδέεται και με τεχνο-επιστημονικές εξελίξεις, όπως οι βιο-γενετικές διαδικασίες ταυτοποίησης νεκρών ή η δυνατότητα διερεύνησης αιτιών θανάτου σε μεταγενέστερο χρόνο.
Η «επανανακάλυψη» του θανάτου συνδέεται και με την «εκταφή» της Ιστορίας μέσα από λείψανα και μνήμες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση της Ισπανίας.
Το 2019, η σορός του δικτάτορα Φράνκο μεταφέρθηκε από το αμφιλεγόμενο μαυσωλείο – μνημείο της «Κοιλάδας των Πεσόντων» σε κοιμητήριο της Μαδρίτης.
Παράλληλα, η «θαμμένη ιστορία» του εμφυλίου επανήλθε στο προσκήνιο μέσω της εκταφής νεκρών και διαδικασιών ταυτοποίησης λειψάνων σε ομαδικούς τάφους προκειμένου να επανασυνδεθούν με τους οικείους τους, αλλά και με τη συλλογική μνήμη.
Αλλες φορές, χειρονομίες πένθους (λουλούδια, αναμνηστικά αντικείμενα κ.ά.) ή ψηφιακές εκδηλώσεις, με το διαδεδομένο πλέον ακρωνύμιο RIP (Rest in Peace), συνδέονται με δημοφιλή πρόσωπα, καλλιτέχνες, αθλητές κ.λπ.
Στο έργο του Being with the Dead. Burial, Ancestral Politics and the Roots of Historical Consciousness (εκδ. Stanford University Press, 2019) ο φιλόσοφος Χανς Ρούιν υποστήριξε ότι δεν «ζούμε», αλλά «είμαστε» με τους νεκρούς μέσα σε έναν «νεκρο-πολιτικό χώρο» όπου η συνύπαρξη επιδρά στην ιστορική συνείδηση, στη διαμόρφωση των συλλογικών ταυτοτήτων αλλά και στη δημιουργία πολιτικών κοινοτήτων.
Η διατάραξη του «είναι – στον – κόσμο» μέσα από τη σχέση ζωντανών και νεκρών μπορεί να προκαλέσει αποδιάρθρωση του πολιτικού και κοινωνικού χωροχρόνου.
Σε αυτό το πλαίσιο, ακόμη και στην περίπτωση αμφιλεγόμενων ή συγκρουσιακών προσώπων ή πρακτικών, η κριτική διάθεση δεν μπορεί να καταλήγει σε εκστρατείες «σκύλευσης» των νεκρών, απαξίας ή ακόμη και «ενοχοποίησης» όσων πενθούν.
Η σχέση των ζωντανών με όσους έχουν φύγει συνεχίζεται μέσα από τη μακρά διεργασία του πένθους.
Η κυρία Εφη Γαζή είναι καθηγήτρια Θεωρίας της Ιστοριογραφίας και Νεότερης Ιστορίας του Τμήματος Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.
