Από την Αρχαιότητα επικρατούσε η αντίληψη ότι το ανθρώπινο πνεύμα ήταν η κινητήρια δύναμη για τη δημιουργία των ποικίλων πολιτισμικών εκφάνσεων, οι οποίες αθροιζόμενες συνθέτουν την παγκόσμια κληρονομιά μας. Οι τέχνες, η λογοτεχνία, η μουσική και η φιλοσοφία θεωρούνταν αναπόσπαστα συνδεδεμένες με την ανθρώπινη φύση.
Αποκλειστικό προνόμιο του ανθρώπου να προσλαμβάνει διά των αισθήσεων, να επεξεργάζεται διά του νου και να εκφράζει, με διάφορα μέσα, τα συναισθήματα, τους φόβους, τις ελπίδες και τις προσδοκίες του, έως τους βαθύτερους προβληματισμούς του για την αφετηρία, τον προορισμό, το νόημα και τον σκοπό της ύπαρξης.
Η ΤΝ εμφανίστηκε ως ένα ισχυρό νέο εργαλείο και μέσο, με πολύπλευρες δυνατότητες, που με κατάλληλες οδηγίες και χειρισμό μπορούσε να λειτουργήσει ενισχυτικά, επικουρικά και συμπληρωματικά, προς τη δημιουργική βούληση και έκφραση του ανθρώπου. Οι δυνατότητες αυτές εξελίχθηκαν ταχύτατα και εντυπωσιακά.
Στη λογοτεχνία, η ΤΝ μπορεί πλέον να γράφει ποίηση, σενάρια, μυθιστορήματα. Στις εικαστικές τέχνες παράγει σε ελάχιστο χρόνο εξαιρετικά σύνθετες εικόνες κάθε θεματολογίας και τεχνοτροπίας. Επεξεργάζεται και συνθέτει, εκ του μηδενός, με απόλυτα ρεαλιστικό τρόπο, φωτογραφίες και βίντεο, που είναι εξαιρετικά δύσκολο ή σχεδόν αδύνατο να διαπιστωθεί εάν αποδίδουν την πραγματικότητα ή όχι.
Στη μουσική μπορεί να συνθέσει από απλές μελωδίες έως ολόκληρα συμφωνικά έργα. Ηδη μιμείται ή εμπνέεται από μεγάλους καλλιτέχνες και δημιουργούς. Τα έργα της προσομοιάζουν, όλο και περισσότερο, στα ανθρώπινα, κάνοντας τη διάκριση συχνά πολύ δύσκολη.
Από τη στιγμή που ένας αλγόριθμος δημιουργεί έναν πίνακα με το ύφος και τη χρωματική ευαισθησία του Βαν Γκογκ ή μια συμφωνία στο πνεύμα και το ηχητικό εύρος του Μπετόβεν, αναπόφευκτα γεννώνται κρίσιμα ερωτήματα:
Παραμένουν ακόμη, και για πόσο, αποκλειστικά ανθρώπινο προνόμιο η πρωτότυπη έμπνευση και η δημιουργική έκφραση; Μπορεί να υπάρξει πρωτοτυπία χωρίς τον ανθρώπινο παράγοντα; Η ΤΝ εκτελεί οδηγίες, αντιγράφει και μιμείται ή μήπως κάποια στιγμή – που ίσως δεν απέχει πολύ – να μπορεί να παράγει πρωτογενώς Τέχνη και εν γένει πνευματική δημιουργία;
Πολλοί υποστηρίζουν ότι η ΤΝ δεν μπορεί να νιώσει συναισθήματα. Συνεπώς, να εκφράσει, να ανακαλέσει και να ανασυνθέσει βιωματικά φορτισμένες αναμνήσεις, εμπειρίες και γνώσεις, όπως η ανθρώπινη δημιουργία. Οτι της λείπει η γενεσιουργός βούληση και η εκφραστική ορμή, που προσδίδει αυτή η δυσπροσδιόριστη «ζώσα πνοή».
Οτι η δημιουργικότητα είναι αδιαχώριστη από την επιθυμία και την πρόθεση, τη συναίσθηση και την ενόραση, χαρακτηριστικά που οι μηχανές δεν διαθέτουν. Ακόμη, τουλάχιστον. Ποια τα όρια της «μηχανικής δημιουργικότητας»; Θα μπορεί η ΤΝ να αναπτύξει δυνατότητα αυτοπροσδιορισμού, συνείδηση ατομικότητας και διακριτής ύπαρξης και ταυτότητας, προκειμένου να καταστεί αυτόβουλος και αυτοτελής δημιουργός ή πάντα θα χρειάζεται η ανθρώπινη υποκίνηση και κατεύθυνση;
Απαντήσεις προς το παρόν δεν υπάρχουν. Ωστόσο, καθώς τα όρια γίνονται δυσδιάκριτα, τα συγκεκριμένα ερωτήματα δεν φαντάζουν πλέον απλώς θεωρητικά και φιλοσοφικά. Το ανθρωποκεντρικό μοντέλο του Πολιτισμού, η ιδέα ότι ο Πολιτισμός δημιουργείται από ανθρώπους για ανθρώπους, ριζωμένος στη βιωμένη εμπειρία, μπορεί να αναθεωρηθεί ριζικά, όπως και οι κλασικές αντιλήψεις περί δημιουργικότητας, πρωτοτυπίας και αυθεντικότητας.
Καίριας σημασίας είναι τα ζητήματα της μεροληψίας, της προκατάληψης, της διαφάνειας, της λογοδοσίας και της ευθύνης στην πραγματοποίηση επιλογών και στη λήψη αποφάσεων από την ΤΝ, τόσο στην εκτέλεση εργασιών με ανθρώπινη εντολή όσο και στο πλαίσιο μια δυνητικής μελλοντικής αυτενέργειας. Οσον αφορά την πολιτιστική κληρονομιά, η ΤΝ μπορεί να παίξει καταλυτικό ρόλο στην κατανόηση, στην ερμηνεία, στην αξιολόγηση, στην αποτίμηση.
Ως εκ τούτου, όχι μόνο στην ανάδειξη και στη διάδοση, αλλά και σε αυτήν ακόμη την προστασία και τη διατήρηση συγκεκριμένων υλικών και άυλων εκφάνσεών της και κατ’ επέκταση της ιστορίας και του πολιτισμού λαών ή γεωγραφικών περιοχών. Ο τρόπος με τον οποίο η ΤΝ θα αξιολογεί και θα κρίνει τι είναι σημαντικό και πρέπει να διατηρηθεί και να προβληθεί και τι όχι εξαρτάται και πάλι από τη φύση και την προέλευση των δεδομένων, στην οποία στηρίζεται η εκπαίδευση και η γνώση της. Πολιτισμικές εκφάνσεις, αν υποεκπροσωπούνται ή απουσιάζουν από το δείγμα, υπάρχει κίνδυνος να αξιολογηθούν ως λιγότερο σημαντικές και το αντίστροφο.
Αυτά είναι λίγα από τα πολλά και πολύπλοκα ηθικά και πρακτικά προβλήματα που αναδύονται στην εποχή της ΤΝ επηρεάζοντας και τον τομέα του Πολιτισμού. Ποιος θεωρείται δημιουργός ενός έργου που παράγεται από ή με τη βοήθεια της ΤΝ; Ποιος κατέχει τα πνευματικά δικαιώματα; Πώς προστατεύονται οι δημιουργοί από την παραποίηση ή τον αθέμιτο ανταγωνισμό που μπορεί να προκύψει με τη χρήση αυτών των εργαλείων; Πώς διασφαλίζονται η αναγωγή στην πηγή, η ευθύνη και η λογοδοσία;
Σε έναν κόσμο, που εξαιτίας της ΤΝ, μετασχηματίζεται με άλματα, είναι κρίσιμο να εντοπίσουμε, να αξιολογήσουμε νηφάλια και να αντιμετωπίσουμε, έγκαιρα και αποτελεσματικά, τις προκλήσεις και τους κινδύνους που ανακύπτουν, προκειμένου οι πολιτιστικές και πολιτισμικές μας αξίες να διατηρηθούν ακέραιες.
Είναι σαφές ότι η τεχνοφοβία και η άρνηση της εξέλιξης δεν αποτελούν λύση. Οφείλουμε να διαμορφώσουμε στρατηγικές και πρακτικές που να επιτρέπουν στα εργαλεία της ΤΝ να λειτουργούν ενισχυτικά προς την ανθρώπινη δημιουργικότητα, αλλά να μην την υποσκάπτουν, να μην την υποκαθιστούν, να μην την ευτελίζουν.
Η ΤΝ είναι και πρέπει να παραμείνει εργαλείο; Ως εργαλείο, η αξία και η χρησιμότητά της εξαρτώνται από τις αξίες και τις προθέσεις εκείνων που τη σχεδιάζουν και τη χρησιμοποιούν. Αν τη διατηρήσουμε σε ένα ανθρωποκεντρικό πλαίσιο, μπορεί να ενισχύσει την φαντασία, να ανοίξει νέους δρόμους έκφρασης, να φωτίσει άγνωστες πτυχές της πολιτιστικής εμπειρίας.
Αν όμως την αναδείξουμε σε αυθεντία και την αφήσουμε ανεξέλεγκτη να εξελιχθεί σε αυτοτελές και αυτόνομο υποκείμενο, ίσως να μπορεί να μας υποκαταστήσει ως δημιουργούς, ως φορείς και ως κριτές του Πολιτισμού μας. Τότε ο κίνδυνος να γίνουν πραγματικότητα οι φόβοι και οι ανησυχίες μας καθίσταται απολύτως ρεαλιστικός.
Κατά συνέπεια, η πολιτιστική πολιτική απέναντι στην ΤΝ δεν πρέπει να είναι αρνητική. Ομως, δεν μπορεί να παραμένει και ουδέτερη. Χρειάζεται ένα θεσμικό και αξιακό συμβόλαιο. Ενα πλαίσιο που να προάγει τη συνεργασία ανθρώπου και μηχανής με τρόπο συμπληρωματικό, και όχι ανταγωνιστικό, το οποίο να διασφαλίζει την πνευματική ιδιοκτησία και την πολιτισμική πολυμορφία, ενισχύοντας τη δημιουργία, και όχι την απλή αναπαραγωγή.
Οφείλουμε να εκπαιδεύσουμε τους εαυτούς μας στη χρήση της ΤΝ με σύνεση και κριτικό πνεύμα. Το μέλλον δεν είναι προδιαγεγραμμένο. Η ΤΝ επαναπροσδιορίζει τον Πολιτισμό μας. Το αν θα τον ενισχύσει και θα τον προστατέψει ή αν θα τον υποβαθμίσει και θα τον καταστρέψει είναι στο χέρι μας. Πρέπει να προβληματιστούμε, αλλά όχι να τρομάξουμε. Να οραματιστούμε και να επαναβεβαιώσουμε τη χαρά και την ευθύνη της δημιουργίας. Οχι να παραιτηθούμε από αυτήν.
Η διατήρηση και η προαγωγή του Πολιτισμού μας είναι πράξη ευθύνης. Η ΤΝ είναι κορυφαίο επίτευγμα αυτού του Πολιτισμού. Και η διαχείρισή της αποτελεί μέρος αυτής της ευθύνης.
Η κυρία Λίνα Μενδώνη είναι υπουργός Πολιτισμού.
