Εδώ και καιρό συντονίζω μια λέσχη ανάγνωσης αφιερωμένη στη νορβηγική λογοτεχνία. Εχουμε διαβάσει από Κνάουσγκορ και Φόσε μέχρι Γιορτ και Χάμσουν, αλλά Ιψεν δεν είχαμε κάνει.
Κάποια στιγμή, αναπόφευκτα, θα γινόταν κι αυτό και διαλέξαμε να συζητήσουμε την Αγριόπαπια, το πιο ώριμο ίσως (μαζί με το Ρόσμερσχολμ) έργο του, την ιστορία ενός διαπρύσιου σταυροφόρου της αλήθειας που εισέρχεται με βία μέσα στην οικογενειακή γαλήνη της οικογένειας Εκνταλ – χτισμένη σε μια σειρά από κατά συνθήκη ψέματα – θέλοντας να τα διαλύσει όλα, με την πεποίθηση ότι η αλήθεια είναι η συγκολλητική ουσία των ιδανικών ανθρώπινων σχέσεων.
Στην πραγματική ζωή, όπως και στο έργο, αυτά τα πράγματα δεν συμβαίνουν: ο «σταυροφόρος» καταλήγει όχι μόνο να διαλύσει αυτή την οικογένεια, αλλά γίνεται και ο ηθικός αυτουργός πίσω από την αυτοκτονία (ή το θανατηφόρο δυστύχημα, δεν έχει όμως σημασία) της μικρής κόρης.
Το πώς στήνει ο Ιψεν αυτή την τραγωδία βαθμηδόν είναι μία από τις πιο εντυπωσιακές στιγμές του σύγχρονου θεάτρου, αλλά το ακόμα πιο ενδιαφέρον, νομίζω, είναι ότι γράφει την Αγριόπαπια, ένα έργο που στηλιτεύει την εμμονή με την αλήθεια, ακριβώς μετά τον Εχθρό του Λαού, ένα έργο που εξυμνεί την εμμονή με την αλήθεια.
Στον Εχθρό του Λαού, ένας ακούραστος επιστήμονας γίνεται αποδιοπομπαίος τράγος μιας ολόκληρης κοινωνίας επειδή επιμένει να αποκαλύψει ότι τα νερά των υπερκερδοφόρων τοπικών λουτρών είναι μολυσμένα. Παρότι το σπίτι του λιθοβολείται και ο ίδιος και η γυναίκα του χάνουν κάθε προοπτική να ξαναβρούν δουλειά, ο διαπρύσιος αυτός σταυροφόρος της αλήθειας παραμένει ανυποχώρητος μέχρι τέλους.
Με αφορμή τη σύγκριση αυτή, Αγριόπαπιας και Εχθρού, καταλήξαμε να συζητάμε στη λέσχη ότι ο Ιψεν, θεατρικά, δεν χαριζόταν σε κανένα: ούτε στην εξουσία ούτε στους ριζοσπάστες. Ισως όμως επειδή ο πρωταγωνιστής του Εχθρού αγγίζει ιδιαιτέρως τις επαναστατικές ψυχές, ίσως επειδή αρκετοί νιώθουν πως απειλούνται μονίμως από «την τυραννία της πλειοψηφίας», αυτό το συμπέρασμα βρήκε αντίσταση σε όσους εξιδανικεύουν τον Ιψεν ως κατήγορο του αυταρχισμού της εξουσίας – ξεχνώντας ότι στηλιτεύει και τον αυταρχισμό του ριζοσπάστη που, αντί να οδηγήσει στη χειραφέτηση, οδηγεί στη βία.
Αυτό σκέφτηκα και όταν παρακολούθησα την εξαιρετικά απολαυστική εκδοχή του Εχθρού του Λαού του Τόμας Οστερμάιερ στο θέατρο Κνωσός, όπου ο σκηνοθέτης αναποδογυρίζει την κεντρική ιψενική ιδέα και κάνει τον «εχθρό» του λαού ήρωα του ακροατηρίου – να καταφέρεται εναντίον του ύστερου καπιταλισμού, της υποκρισίας της εξουσίας και της απολιτίκ υποταγής. Η συνταγή αυτή έχει κερδίσει χιλιάδες ακροατήρια ανά τον κόσμο από το 2012, όταν πρωτοανέβηκε στο Βερολίνο, συνεπώς κάτι κάνει σωστά.
Αυτό όμως δεν βρίσκεται, κατά τη γνώμη μου, τόσο στο ανανεωμένο και σύγχρονο περιεχόμενο της ρητορικής του πρωταγωνιστή όσο στη δεξιοτεχνία του Οστερμάιερ να ξεγελάσει ένα δημοκρατικά εμφορούμενο κοινό στο να υποστηρίξει, λόγω ιδεαλισμού, έναν χαρακτήρα που δηλώνει απροκάλυπτα πως η πλειοψηφία έχει πάντα άδικο.
Το τέχνασμα να γίνεται το κοινό συνεργός στα επί σκηνής (αρχαιότατη μέθοδος σχολιασμού) μας είναι εξαιρετικά οικείο στο σύγχρονο πολιτικό θέατρο λόγω της θέσης του Μπρεχτ ότι σπάζοντας τον «4ο τοίχο» – το όριο που χωρίζει τον θεατή από τη δράση – δημιουργείς ενεργό κοινό, κοινωνική δράση.
Την εποχή του Ιψεν, ο τέταρτος τοίχος δεν είθιστο να σπάει. Μα έχει κι αυτό τα μεγάλα του πλεονεκτήματα σε μια εποχή σαν τη δική μας, που προκρίνει μία και μοναδική σωστή πλευρά της Ιστορίας: αντί για διδακτισμό, ενθαρρύνει τη διάγνωση της ηθικής πολυπλοκότητας. Κάτι που γίνεται εμφανέστατο αν διαβάσει κανείς τα έργα του Ιψεν αντί να τα δει επί σκηνής, ανεβασμένα με μπρεχτικές τεχνικές. Διατηρείται έτσι κάτι πραγματικά πολύτιμο: η ευθύνη (και η τραγικότητα) της επιλογής σε έναν κόσμο όπου ο ηθικός συγκερασμός είναι εκ φύσεως αδύνατος.
Η κυρία Κρυστάλλη Γλυνιαδάκη είναι ποιήτρια και μεταφράστρια.
