Συμπληρώνονται φέτος 70 χρόνια από την ίδρυση του Φεστιβάλ Αθηνών – Επιδαύρου που έχει σφραγίσει τον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό, επαναπροσδιορίζοντας ταυτόχρονα τη θέση του αρχαίου δράματος στη διεθνή και εγχώρια πολιτισμική έκφραση. Στον πολιτισμικό αυτόν θεσμό συνυπάρχουν, μεταξύ άλλων, η επιτέλεση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας και κωμωδίας ως σύγχρονου θεάματος αφενός και η χρήση των αρχαίων θεάτρων ως χώρων παραστάσεων αφετέρου. Και τα δύο αυτά στοιχεία δεν φτάνουν στις μέρες μας ως προϊόν μιας αδιάσπαστης πολιτισμικής συνέχειας από την αρχαιότητα αλλά, αντιθέτως, ως αποτέλεσμα μιας ιστορικής αλλαγής που συντελέστηκε στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα, όταν για πρώτη φορά μετά από αιώνες ξεκίνησαν θεατρικές παραστάσεις αρχαίου δράματος και όταν, παράλληλα, εκδηλώθηκε το κίνημα για την αναβίωση του υπαίθριου θεάτρου.
Η αναβίωση του αρχαίου δράματος αποτέλεσε μέρος της συλλογικής εμμονής του δυτικού κόσμου με την κλασική αρχαιότητα, την οποία έχουν περιγράψει πολλές έρευνες που μελετούν τη Γερμανία μετά τον Βίνκελμαν, τη δημοκρατική Αμερική, τη Γαλλία της Επανάστασης ή της Τρίτης Δημοκρατίας και τη βικτοριανή Αγγλία. Οι παραστάσεις αρχαίου δράματος ξεκίνησαν τόσο στις δυτικές χώρες όσο και σε ελληνικές κοινότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ή της διασποράς από την εποχή του Διαφωτισμού και γνώρισαν μεγάλη άνθηση στις ρομαντικές σκηνές του 19ου αιώνα. Στη Γαλλία, το αρχαίο θέατρο επιστρέφει στη σκηνή κατά τη δεκαετία του 1840, με αφετηρία την παράσταση της Αντιγόνης του Σοφοκλή στο θέατρο του Οντεόν το 1844, ενώ θα ακολουθήσουν ο Ιππόλυτος του Ευριπίδη (1853), ο Οιδίπους τύραννος και η Ηλέκτρα του Σοφοκλή (1858 και 1863, αντίστοιχα). Την ίδια ακριβώς εποχή ξεκινούν παραστάσεις αρχαίου θεάτρου και στην Αγγλία. Το 1845 η Αντιγόνη του Σοφοκλή θα παρουσιαστεί στο Κόβεντ Γκάρντεν. Με αφορμή την ξαφνική μανία με τα αρχαία ελληνικά θεατρικά έργα, το αγγλικό περιοδικό «Stage» παρατηρούσε, με αρκετή δόση χιούμορ, τον Μάιο του 1886: «Νεαρές “θεϊκά ψηλές και ακόμη πιο θεϊκά ωραίες” αναζητούνται για να ενσαρκώσουν την Ελένη ή την Αθηνά. Κοπέλες με αριστοκρατική εμφάνιση δέχονται ικεσίες για να φορέσουν κολλητά φορέματα και να εμφανιστούν σαν εκδικητική Κλυταιμνήστρα ή μοιραία Κασσάνδρα. Νεαροί με καλοφτιαγμένα μέλη εξετάζονται με σχολαστικότητα για να επιλεγούν ως Απόλλων ή Ορέστης».
Στην Αθήνα, η πρώτη παράσταση αρχαίου δράματος, της Αντιγόνης του Σοφοκλή, έγινε το 1867 προς τιμήν της βασίλισσας Ολγας στο θέατρο του Ηρώδη του Αττικού. Η αναβίωση του αρχαίου δράματος στην Ελλάδα αναζητά πρότυπα στις παραστάσεις που γίνονται εκείνη την περίοδο σε όλη την Ευρώπη, ενώ ορισμένες φορές προσκαλούνται και ειδικοί για τις ελληνικές παραστάσεις, αλλά υπάρχει μια ουσιώδης διαφορά ως προς την ιδεολογική λειτουργία των παραστάσεων στο ελληνικό περιβάλλον. Αν στις δυτικές πρωτεύουσες η μόδα του αρχαίου θεάτρου ανταποκρινόταν στα γούστα των μορφωμένων ελίτ, στην ελληνική περίπτωση το αρχαίο δράμα συνδεόταν με την εθνική ταυτότητα. Αφενός, η ίδια η αρχαία ελληνική γλώσσα των κειμένων, της οποίας η μίμηση συγκροτεί κεντρικό τόπο της εθνικής ταυτότητας, και αφετέρου, το «αυθεντικό» σκηνικό των αρχαίων θεάτρων που τεκμηριώνουν την «επιβίωση» της αρχαιότητας. Ως προς τη γλώσσα πάντως, οι πρώτες παραστάσεις αρχαίας τραγωδίας διχάστηκαν ανάμεσα στην πρωτότυπη και τη μεταφρασμένη γλώσσα, λίγο πριν από την εμφάνιση του δημοτικιστικού κινήματος. Πρωτεργάτης των παραστάσεων στα αρχαία ελληνικά υπήρξε ο συντηρητικός και αρχαιολάτρης καθηγητής της ελληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Γεώργιος Μιστριώτης, εξαιρετικά δημοφιλής στους φοιτητές, ο οποίος ίδρυσε το 1895 την Εταιρεία υπέρ της διδασκαλίας αρχαίων ελληνικών δραμάτων και παρουσίασε μέσα σε δέκα χρόνια έξι τραγωδίες στην αρχαιοελληνική γλώσσα, χρησιμοποιώντας φοιτητές ως ηθοποιούς.
Την ίδια περίπου εποχή αναβιώνει και το υπαίθριο θέατρο με κορύφωση τις παραστάσεις του Ρίχαρντ Βάγκνερ στο Μπαϊρόιτ από το 1871. Στη Γαλλία και στην Ιταλία, ρωμαϊκά και ελληνικά θέατρα χρησιμοποιούνταν από τα μέσα του 19ου αιώνα για υπαίθριες παραστάσεις, πρακτική που θα εξελιχθεί σε κίνημα για την αναβίωση του υπαίθριου θεάτρου στις αρχές του 20ού. Οι πρώτες υπαίθριες παραστάσεις στη Γαλλία χρονολογούνται από το 1869 στο ρωμαϊκό θέατρο της Οράγγης ενώ μέσα στη δεκαετία του 1910 ιδρύθηκε η Εταιρεία του Υπαίθριου Θεάτρου, που συνόψισε το ενδιαφέρον της εποχής για τη μυστηριακή σύνθεση του αρχαιολογικού και του φυσικού τοπίου. Στην Ελλάδα πάντως, η χρήση αρχαίων θεάτρων για τις παραστάσεις αρχαίου δράματος δεν γνώρισε διάδοση πριν από τον 20ό αιώνα. Στην πραγματικότητα, το ελληνικό αντίστοιχο της δυτικής αναβίωσης του αρχαίου δράματος σε συνδυασμό με την αναβίωση του υπαίθριου θεάτρου ήταν το πολυθέαμα των Δελφικών Γιορτών που οργάνωσε το ζεύγος Σικελιανού στους Δελφούς το 1927 και το 1930. Το αρχαίο θέατρο των Δελφών, που είχε ανασκαφεί από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή τα χρόνια 1891-1901, πρόσφερε το ιδεώδες σκηνικό για τη Δελφική αναβίωση. Αμεσος ήταν ο αντίκτυπος των Δελφικών Γιορτών στο νεοελληνικό θέατρο, όπου πύκνωσαν ξαφνικά οι παραστάσεις αρχαίας τραγωδίας και μάλιστα σε περιοχές που διέθεταν αρχαίο θέατρο. Από τον Μεσοπόλεμο, καθιερώνονται λοιπόν οι παραστάσεις αρχαίου δράματος σε υπαίθριους χώρους – συνήθως αρχαία θέατρα – για να φτάσουμε μεταπολεμικά στο Φεστιβάλ Αθηνών – Επιδαύρου. Η πρώτη παράσταση στην Επίδαυρο το 1955 ήταν η Εκάβη του Ευριπίδη από το Εθνικό Θέατρο σε σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή, με πρωταγωνίστρια την Κατίνα Παξινού. Την Εκάβη είχε ανεβάσει και ο Φώτος Πολίτης με πρωταγωνίστρια τη Μαρίκα Κοτοπούλη το 1927 στο Στάδιο της Αθήνας, στον απόηχο της Μικρασιατικής Καταστροφής.
Η κυρία Χριστίνα Κουλούρη είναι ιστορικός, πρύτανις του Παντείου Πανεπιστημίου.
