H ροή του χρόνου

Ο παρελθών χρόνος κι ο χρόνος ο παρών / Είναι πιθανόν παρόντες στο μέλλοντα χρόνο / Κι ο μέλλων χρόνος ίσως περιέχεται στο Παρελθόν. / Αν ο χρόνος όλος είναι αιωνίως παρών / Ο χρόνος όλος είναι μη ανακτήσιμος. Οταν ο Τ.Σ. Ελιοτ έγραφε αυτές τις γραμμές το 1935, είχαν περάσει είκοσι πέντε χρόνια από τη διατύπωση της Ειδικής Θεωρίας της Σχετικότητας από τον Αλβέρτο Αϊνστάιν. Ο Ελιοτ βρισκόταν στο Burnt Norton, σε μια εγκαταλελειμμένη έπαυλη στα Cotswolds της Αγγλίας, όπου συνέλαβε την ιδέα του πρώτου από τα Τέσσερα Κουαρτέτα του, που φέρει και το όνομά της. Ο Ελιοτ δεν ήταν ο μόνος που γοητεύτηκε από την ιδέα ότι διαφορετικοί παρατηρητές μετρούν διαφορετικά – κι όμως σωστά – τη ροή του χρόνου και, συνεπώς, «αντικειμενικός» χρόνος δεν υφίσταται. Η Βιρτζίνια Γουλφ, ο Τζέιμς Τζόις, ο Μαρσέλ Προυστ: οι πρωτοπόροι του μοντερνισμού είχαν ήδη αποτυπώσει την αίσθηση που η θεωρία του Αϊνστάιν ήρθε να επιβεβαιώσει με τρόπο μαθηματικό. Στο Burnt Norton o Ελιοτ κάνει το επόμενο ακριβώς βήμα: αφού αντικειμενικός χρόνος δεν υπάρχει, το πέρασμα από το παρελθόν στο παρόν και στο μέλλον είναι απατηλό· ο χρόνος είναι στην πραγματικότητα ένας αμετάβλητος, τεράστιος χάρτης πάνω στον οποίο εμείς κινούμαστε νομίζοντας ότι ρέει, ενώ – υπό το βλέμμα ενός εξωτερικού παρατηρητή, του Θεού ας πούμε – όλες οι χρονικές στιγμές υφίστανται μονίμως. Αυτή ήταν και η επαναστατική ιδέα του Αϊνστάιν, το λεγόμενο «μονολιθικό σύμπαν»: η ύπαρξη ενός τετραδιάστατου χωροχρόνου που εμπεριέχει τα πάντα και όπου το ταξίδι στον χρόνο είναι, θεωρητικά, δυνατό. Το παρελθόν και το μέλλον είναι επισκέψιμα, όπως η Βιέννη δεν σταματάει να υπάρχει αν εγώ φύγω μακριά της. Αυτή η σκέψη είναι στις μέρες μας «old school». Με το μονολιθικό του σύμπαν, ο Αϊνστάιν προσπάθησε ουσιαστικά να διασώσει την ιδέα ότι ο χρόνος υφίσταται, τουλάχιστον ως αντικειμενικός διαχωρισμός μεταξύ του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος (όσο αντικειμενικός είναι και ο γεωγραφικός διαχωρισμός της Αθήνας από τη Βιέννη). Εκτοτε όμως μεσολάβησε η επανάσταση της κβαντικής φυσικής, που μας υποδεικνύει ότι και ο διαχωρισμός αυτός είναι απατηλός: το σύμπαν, πολύ απλά, όχι μόνο δεν έχει στις βασικές του ιδιότητες και εξισώσεις τη μεταβλητή του χρόνου, αλλά δεν τη χρειάζεται καν. Αν όλα αυτά μοιάζουν λίγο ακατανόητα, σκεφτείτε το εξής: ό,τι για εμάς στο βόρειο ημισφαίριο είναι κάτω για τους κατοίκους του νοτίου ημισφαιρίου είναι πάνω. Επειδή η Γη είναι σφαιρική, η έννοια του «πάνω» και του «κάτω» αλλάζει αναλόγως με το πού βρίσκεται κανείς. Ετσι και με τον χρόνο: υπάρχουν γεγονότα που μπορεί για εμένα να είναι παρελθόντα ενώ για κάποιον άλλον να υπάρχουν τώρα – τα ίδια γεγονότα! Εν αντιθέσει με το σύμπαν του Αϊνστάιν όπου όλα υπάρχουν «ανέκαθεν» και τίποτα δεν αλλάζει, το κβαντικό σύμπαν επιτρέπει την αλλαγή ως μεταβολή ενός πράγματος σε σχέση με κάποιο άλλο, αλλά όχι εντός του χρόνου (που δεν υφίσταται). Οταν έχουμε 5 μ.μ. στην Αθήνα και 10 π.μ. στη Βοστώνη, κατανοούμε ότι τα ρολόγια μας δείχνουν αυτές τις ώρες αλλά ο χρόνος δεν είναι 5 μ.μ. ή 10 π.μ. Τι είδους γλώσσα και γραμματική θα μας επέτρεπε να αποτυπώσουμε το γεγονός ότι οι έννοιες «παρελθόν» και «παρόν» δεν έχουν οικουμενικό νόημα αλλά αλλάζουν ανά παρατηρητή, όπως το «πάνω» και το «κάτω»; Οταν το ρολόι μου δείξει 12 τα μεσάνυχτα στην Ελλάδα, θα προσπαθήσω να φανταστώ μια τέτοια γραμματική διαβάζοντας το μικρό μα θαυματουργό βιβλίο του Κάρλο Ροβέλι The Order of Time, που επιχειρεί να απαντήσει σε αυτήν ακριβώς την ερώτηση. Καλή χρονιά!

H ροή του χρόνου

Περιεχόμενο για συνδρομητές

Τελευταίες Ειδήσεις

Διακοπή κυκλοφορίας τρένων Λάρισα-Λειανοκλάδι από Hellenic Train λόγω κακοκαιρίας

Δένδιας: Χτίζουμε το πιο ισχυρό Ναυτικό στην ιστορία της Ελλάδας – Το μήνυμα για Belharra

Οι απανωτές κυβερνητικές κρίσεις στη Γαλλία το 2025

Τα απομνημονεύματα Τσίπρα δεν ανέφεραν τις κακές ομοιότητες με Μητσοτάκη

Τα απομνημονεύματα Τσίπρα δεν ανέφεραν τις κακές ομοιότητες με Μητσοτάκη

Ο Κρόνος

Η στρατηγική μοναξιά της Ευρώπης

Μην ξεχνάς το κόστος...

Οι μπίζνες του Ντε Νίρο στην Καραϊβική - Το πολυτελές resort και ο σεφ Νοbu

Τι συμβαίνει στο 24ωρο ενός ελαφιού και μίας αγελάδας;

Αλκηστις Πρωτοψάλτη: «Αληθινός πλούτος δεν είναι να προσθέτεις, αλλά να μάθεις να αφαιρείς»

Νίκη Παπαθεοχάρη: «Η τέχνη δεν είναι πολυτέλεια»

Ειδήσεις

Γνώμες

Νέες Εποχές

ΒΗΜΑgazino

Έντυπη Έκδοση

English Version