Η πρόσφατη 21η Διεθνής Εκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης (ΔΕΒΘ) ήταν – όπως είναι πάντοτε άλλωστε η Εκθεση αυτή – ένας τεράστιος μπουφές με γεύσεις για όλα τα γούστα: ποίηση και αφηγήσεις, ιστορίες για παιδιά και βαθιές ιδέες για μεγάλους, μεταφραστικά εργαστήρια και δημόσιους διαλόγους για επίκαιρα ζητήματα, τεχνικές παρουσιάσεις για τα δεδομένα της αγοράς και φιλοσοφικές συζητήσεις για τη σχέση ανθρώπου και έξυπνης μηχανής.
Ο καθένας μπορούσε να επιλέξει και να ετοιμάσει το «πιάτο» της αρεσκείας του. Οι εντυπώσεις εκθετών και κοινού ήταν θετικές, οπότε ο απολογισμός αυτής της πρώτης «μεταβατικής» έκθεσης, όπως τη χαρακτήρισε ο Νίκος Μπακουνάκης, πρόεδρος του διοργανωτή φορέα, του Ελληνικού Ιδρύματος Βιβλίου και Πολιτισμού (ΕΛΙΒΙΠ), είναι ενθαρρυντικός για τη συνέχεια.
Εκδότες και έξω από το πρόγραμμα υποτροφιών
Είναι σαφές ότι η ΔΕΒΘ, με το επαγγελματικό της πρόγραμμα να εδραιώνεται στην τρίτη του χρονιά, έχει αρχίσει να αποκτά ένα πιο σοβαρό επαγγελματικό προφίλ που προσελκύει εκδότες και ατζέντηδες της διεθνούς εκδοτικής σκηνής και έξω από το πρόγραμμα υποτροφιών (fellowship).
Η Τάνια Μπίρκενστοκ, υπεύθυνη πνευματικών δικαιωμάτων του γερμανικού οίκου Arena Verlag, που εκδίδει την επιτυχημένη παιδική σειρά του Ντετέκτιβ Κλουζ (στην Ελλάδα από το Μεταίχμιο), συνεργάζεται από χρόνια με έλληνες εκδότες, αλλά ήρθε στη χώρα μας πρώτη φορά, έχοντας ακούσει θετικά λόγια για τη ΔΕΒΘ. Η ιταλίδα εκδότρια Σίλβια Βάσενα, του οίκου Acoma Book, υπότροφος στο πρώτο πρόγραμμα fellowship πριν από τρία χρόνια, ήρθε φέτος ως ανεξάρτητη εκδότρια.
Διαμορφώνεται στον εκδοτικό κόσμο, κυρίως μετά την πανδημία, μια τάση αποστασιοποίησης από τις μεγάλες εκθέσεις βιβλίου, με το ασφυκτικό πρόγραμμα της ατέλειωτης σειράς μισάωρων ραντεβού, και μια ροπή προς τις μικρότερες «περιφερειακές» εκθέσεις, σε όμορφες πόλεις, με χαλαρότερους ρυθμούς και τη δυνατότητα καλλιέργειας ουσιαστικότερων σχέσεων μεταξύ των επαγγελματιών του βιβλίου, μου είπε συζητώντας· συμφωνούσε και η δημοσιογράφος και συγγραφέας Ολίβια Σνάις, συντάκτρια του γαλλικού περιοδικού «Livres Hebdo», που συμμετείχε στο φετινό πρόγραμμα fellowship, το οποίο είχε δεχτεί 200 αιτήσεις.
Η ελληνική αγορά και τα στοιχεία της
Από την άλλη, φαίνεται πως αρχίζουμε, επιτέλους, να εφοδιαζόμαστε στη ΔΕΒΘ με στοιχεία για την ελληνική βιβλιοπαραγωγή. Το ΕΛΙΒΙΠ παρουσίασε τη δική του έρευνα, προσβάσιμη στον ιστότοπό του (elivip.gr), με στοιχεία της περιόδου 2019-2023, αντλημένα από τη βάση της Biblionet, μια ακτινογραφία των ελληνικών εκδοτικών επιχειρήσεων για τους ξένους επισκέπτες, ενώ ο Οργανισμός Συλλογικής Διαχείρισης Εργων του Λόγου (ΟΣΔΕΛ) παρουσίασε στοιχεία για τη βιβλιοπαραγωγή του 2024 από τη δική του βάση, τη Bookpoint.gr.
Συνολικά 11.300 νέοι τίτλοι κυκλοφόρησαν το 2024, με τη λογοτεχνία να ηγείται και να ακολουθεί το παιδικό και εφηβικό βιβλίο. Το 31,6% της βιβλιοπαραγωγής είναι μεταφρασμένα βιβλία, κυρίως από την αγγλική, η οποία σε αρκετές περιπτώσεις αποτελεί ενδιάμεση γλώσσα. Είναι μια παραγωγή εντυποκεντρική, με το ψηφιακό βιβλίο (ebook) να παραμένει σε πολύ χαμηλά ποσοστά, κοντά στο 1%, ενώ αυξητική είναι η τάση στο ακουστικό βιβλίο (audiobook). Εξακολουθούμε, βέβαια, να μην έχουμε στοιχεία πωλήσεων, αλλά ούτε και τακτικές και συγκρίσιμες μελέτες αναγνωστικής συμπεριφοράς.
H αύξηση των λεγόμενων στη χώρα μας «αυτοεκδόσεων» (vanity press, στον αγγλόφωνο χώρο) είναι ένα φαινόμενο που αξίζει να μελετηθεί εκτενώς, καθώς βγαίνει από ένα εκδοτικό περιθώριο και καταλαμβάνει όλο και μεγαλύτερη θέση στην εκδοτική δραστηριότητα. Χαρακτηριστική ένδειξη ήταν φέτος η εμφατική παρουσία στη ΔΕΒΘ των εκδόσεων Οσελότος, ενός εκδοτικού οίκου που ειδικεύεται στις αυτοεκδόσεις, με ένα εντυπωσιακό, «τραβηχτικό» κόκκινο περίπτερο που καταλάμβανε όλη την πλάτη του κομψού περιπτέρου των εκδόσεων Πόλις.
Νέοι αναγνώστες στο Ιnstagram και στο TikTok
«Βρίσκουμε τους νέους αναγνώστες στο Ιnstagram και στο TikTok» μου έλεγε η Τάνια Μπίρκενστοκ και φάνηκε και φέτος ότι τα νεανικά social media είναι ο τόπος θήρευσης αναγνωστών. Οι εκδόσεις Διόπτρα, που δραστηριοποιούνται έντονα στους χώρους αυτούς, έχουν καταφέρει να δημιουργήσουν μια κοινότητα νεαρών αναγνωστών, οι οποίοι έκαναν ουρά και φέτος για μια αφιέρωση από τον Τόμας Ερικσον στο Ανάμεσα σε ψεύτες.
Οπωσδήποτε, δεν παρατηρήσαμε την περυσινή κοσμοσυρροή για την υπογραφή βιβλίων από τον Σεμπάστιαν Φίτζεκ. Σίγουρα, ένα μεγάλο όνομα, ένας ή μια σταρ του λογοτεχνικού στερεώματος, είναι απαραίτητο στις διεθνείς εκθέσεις, ως η φλόγα που θα ελκύσει γύρω της το κοινό.
Το στοίχημα της ορατότητας στα ΜΜΕ, στον δημόσιο λόγο και στις παρέες κέρδισε τελικά η φετινή ΔΕΒΘ, άθελά της, με τη ματαίωση, λόγω διαμαρτυριών, της εκδήλωσης της ισραηλινής πρεσβείας με ομιλητή τον ισραηλινό κριτικό λογοτεχνίας Οντέτ Βολκστάιν (αναλυτικά θα διαβάσετε στη διπλανή και σε άλλες σελίδες της εφημερίδας).
Οι δύο τάσεις για τη σχέση βιβλίου και ΑΙ
Η θεματική «Α(Ι)νθρώπινη Δημιουργικότητα» κυριάρχησε όχι μόνο στα πάνελ αλλά και στις συζητήσεις σε εστιατόρια και καφενεία γύρω από τη ΔΕΒΘ, ενώ παρουσιάστηκαν και δύο εκδόσεις, σε συνεργασία ανθρώπου και ΑΙ, η συλλογή διηγημάτων Δεν είμαι ρομπότ (εκδ. Θεμέλιο), με εννιά ιστορίες γραμμένες από ανθρώπους και πέντε δημιουργημένες από ΑΙ, και ο τόμος Λάμψε, μην τρέμεις (εκδ. Καστανιώτη) του Ναντίμ Σαντέκ, με συμβουλές για το πώς οι εκδότες μπορούν να υιοθετήσουν την τεχνητή νοημοσύνη, που μεταφράστηκε με τη χρήση ΑΙ.
Δύο τάσεις ήταν σαφείς, μια πιο πρακτική, τεχνοκρατική, που αφορά νομοθετικές ρυθμίσεις σχετικά με δημιουργούς και τη συμβολή της ΑΙ στις δημιουργικές βιομηχανίες, και μια πιο φιλοσοφική σχετικά με τη σχέση ανθρώπου και ΑΙ εφαρμογών/μηχανής.
Το ελληνικό κοινό προτίμησε τις δεύτερες συζητήσεις, οι οποίες εστίασαν στην ανησυχία και στον φόβο μπροστά στην επέλαση της ΑΙ. Διαφορετική, και πιο αισιόδοξη, ήταν η στάση ξένων ειδικών στα επαγγελματικά πάνελ.
«Θα ήταν μεγάλο το κόστος να μεταφραστεί το βιβλίο μου στα ελληνικά από κάποιον μεταφραστή» μου εξήγησε ο Σάντεκ, υποστηρίζοντας ότι η ΑΙ δίνει τη δυνατότητα στους συγγραφείς να φθάσουν σε μεγαλύτερο κοινό, ότι βοηθάει τους αναγνώστες να ανακαλύψουν βιβλία που ταιριάζουν στο γούστο και στις ανάγκες τους και τους εκδότες να αξιοποιήσουν και να προβάλουν αποτελεσματικότερα τον κατάλογό τους.
Ο ίδιος έχει δημιουργήσει μια διαφημιστική εταιρεία που με τη βοήθεια ΑΙ αναδεικνύει ξεχασμένα βιβλία από την backlist εκδοτών. Οσο για τους συγγραφείς; Δεν έχουν την ΑΙ εχθρό, αλλά μπορούν να τη δουν ως έναν στοργικό επιμελητή που θα τους συντροφεύσει εποικοδομητικά στη διάρκεια της μοναχικής συγγραφής του έργου τους.
Σεμνά και αποτελεσματικά
Όλα αυτά είναι τροφή για συζήτηση που μπορεί να συνεχιστεί όλον τον χρόνο. Το ΕΛΙΒΙΠ προτίθεται να τη συνεχίσει με διάφορες δράσεις σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Η 21η ΔΕΒΘ, που υλοποιήθηκε με τρόπο σεμνό και αποτελεσματικό, καταγράφεται ως μια επιτυχημένη διοργάνωση, η οποία –πράγμα πολύ σημαντικό– τεκμηριώθηκε οπτικοακουστικά και ήταν διαθέσιμη όχι μόνο σε ζωντανή μετάδοση αλλά και στη συνέχεια μέσω του YouTube (https://www.thessalonikibookfair.gr/events). Ο Νίκος Μπακουνάκης και το ΔΣ του ΕΛΙΒΙΠ, που απαρτίζεται από ανθρώπους που γνωρίζουν καλά το βιβλίο, φαίνεται πως έχουν την αθόρυβη εμπιστοσύνη των εκδοτών. Στα εγκαίνια, η πολιτεία, ο Δήμος Θεσσαλονίκης, η Περιφέρεια και η Helexpo εξέφρασαν κάθε πρόθεση να στηρίξουν τη ΔΕΒΘ οικονομικά για τα επόμενα χρόνια. Οι οιωνοί είναι καλοί, οι συνθήκες ώριμες, το στοίχημα είναι πάντοτε το ίδιο: η εξασφάλιση της συνέχειας.
