Η εκδημία του Πάπα Ρώμης Φραγκίσκου φέρνει αναστοχασμό για το αν η πνευματική κληρονομιά του θα συνεχιστεί στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Ο Φραγκίσκος διέθετε πολλαπλές ιστορικές πρωτιές: πρώτος Πάπας από τη Λατινική Αμερική και τον «παγκόσμιο Νότο», πρώτος Ιησουίτης, πρώτος που έφερε το όνομα του αγίου Φραγκίσκου, του «φτωχούλη του Θεού».
Στις πρωτιές αυτές προστέθηκε το 2025 το ότι ήταν ο πρώτος Πάπας που συνέγραψε αυτοβιογραφία, με τίτλο Ελπίδα (εκδ. Gutenberg).
Πάπας Φραγκίσκος, Ελπίδα
Μετάφραση Αννα Παπασταύρου
Εκδόσεις Gutenberg, 2025,
σελ. 350, τιμή 25 ευρώ
Ιησουίτης και Φραγκισκανός
Αν ξενίζει η αυτοβιογραφία ενός «αλάθητου», σημειωτέον ότι ένας δυτικός άγιος, ο Αυγουστίνος Ιππώνος, εγκαινίασε το είδος της αυτοβιογραφίας με τις Εξομολογήσεις. Ο Αυγουστίνος ενέπνευσε τους Φραγκισκανούς, το τάγμα της εκουσίας πτωχείας. Ο Πάπας Φραγκίσκος αντλεί χωρίς καθωσπρεπισμό από το ρεύμα της αυγουστίνειας-φραγκισκανικής παράδοσης. Ομολογεί πάθη και σφάλματα, ίσως με λιγότερη τόλμη από τον ιερό Αυγουστίνο, δεδομένου ότι η αυτοβιογραφία Ελπίδα ήταν προϊόν πολυάριθμων συνεντεύξεων και επιμέλειας από τον Κάρλο Μούσο, διευθυντή εκδόσεων που έχει επιμεληθεί πολλά έργα του Πάπα, όπως Το Ονομα του Θεού είναι Ελεος.
Αν τα ομολογημένα λάθη είναι ανώδυνα, το έργο διέπεται από κοσμικότητα: Ο Πάπας Φραγκίσκος μιλά για ποδόσφαιρο και μπάσκετ, για ταινίες, ακόμα και αυτές που η Εκκλησία απαγόρευσε, για μουσική υψηλής και χαμηλής κουλτούρας, για ευυπόληπτες και κακόφημες συνοικίες της Αργεντινής. Η ζωή είναι για τον Φραγκίσκο μια συνάντηση με τον Χριστό που σαρκώνεται παντού, ακόμη και στους μαχαλάδες του Μπουένος Αϊρες.
Ο Πάπας συνθέτει ιησουιτισμό και φραγκισκανισμό: Ο ιησουιτισμός επέμενε στον διαρκή αυτοέλεγχο και σε αυτό που δυσώνυμα έμεινε γνωστό ως «καζουιστική», η οποία στην αρχή σήμαινε τη διαρκή τοποθέτηση των ηθικών διλημμάτων στη συνάφεια των ιστορικών συμφραζομένων τους, κάτι σαν αυτό που στην ελληνόφωνη φιλοκαλική παράδοση ονομάζεται «διάκρισις».
Από την άλλη, οι Φραγκισκανοί ήταν εκούσιοι επαίτες, για να αναδείξουν τη φτώχεια ως προνομιακή συνθήκη της ανθρώπινης αυθεντικότητας. Πρόκειται, λοιπόν, για αυτοβιογραφία ενός Ιησουίτη, μακροχρόνια ασκημένου στον ενδελεχή αυτοέλεγχο και ενός κατ’ όνομα Φραγκισκανού, που επαιτεί τη σχέση με τον αναγνώστη.
Αναρωτιέται κανείς μήπως η πληθωρική αναφορά του Πάπα Φραγκίσκου στα ευώνυμα προτάγματα της εποχής μας (διάλογος, ειρήνη, αλληλεγγύη, ισότητα, φεμινισμός, οικολογία, βιωσιμότητα, προτεραιότητα της νεότητας και του μέλλοντος) αποτελεί μια φραγκισκανική επαιτεία της ευμένειας του σύγχρονου κοσμικού αναγνώστη, μια captationem benevolentiae, ερχόμενη από τον ύπατο εκπρόσωπο ενός συντηρητικού θεσμού. Πρόκειται για συγγραφέα που τρέχει πίσω από έννοιες της μόδας ή για πνευματικό άνθρωπο που επιτυγχάνει σύνθεση ανάμεσα στον προοδευτισμό και σε ένα ιδιαζόντως χριστιανικό όραμα;
Το συλλογικό και το ατομικό
Ορισμένα σημεία του βιβλίου δείχνουν ότι πρόκειται για αυθεντική σύνθεση: Το μυστικό του Φραγκίσκου έγκειται στη χριστιανική εσχατολογία, δηλαδή στο όραμα ότι η αλήθεια της Ιστορίας έρχεται στο τέλος της. Αυτό σημαίνει αφενός μια πριμοδότηση της νεότητας, λόγω κινημάτων απελευθέρωσης και της σημασίας τεχνολογικών καινοτομιών, και αφετέρου μια προτεραιότητα των φτωχών, οι οποίοι βρίσκονται πιο κοντά στην εμβίωση μιας υπαρξιακής συνθήκης απογύμνωσης και επισφάλειας. Για τον αργεντινό Πάπα Φραγκίσκο, αυτό περικλείει μια έμφαση στον παγκόσμιο Νότο.
Με την εκλογή του Πάπα Φραγκίσκου, η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία συνέλαβε το μήνυμα των καιρών. Αλλωστε καθένας από τους τελευταίους τρεις μη ιταλούς Πάπες ανέλαβε μια αποστολή: Ο Ιωάννης Παύλος Β’ τη σύνδεση του ρωμαιοκαθολικισμού με τον φιλελευθερισμό ενάντια στους ολοκληρωτισμούς. Ο Βενέδικτος ΙΣΤ’ τη συμμαχία του χριστιανισμού με το ανθρωπιστικό πνεύμα της κλασικής ευρωπαϊκής νεωτερικότητας ενάντια στον σχετικισμό της μεταμοντέρνας παγκοσμιοποίησης. Ο Φραγκίσκος, όλως αντιστρόφως, τη συνειδητοποίηση ότι η καρδιά του χριστιανισμού χτυπά στις αναπτυσσόμενες χώρες της περιφέρειας.
Αυτό δεν σημαίνει αντίστροφο ρατσισμό ή μιζεραμπιλισμό: Ο Χριστός των Ευαγγελίων απευθύνεται σε όλους ανεξαιρέτως, όμως διαλέγει να συγχρωτισθεί με τους εσχάτους, τόσο με ηθικά αμαρτωλούς όσο και με πνευματικά και υλικά φτωχούς, που είναι πιο κοντά στη βιωματική επίγνωση της θνητότητας, άρα στη συναίσθηση μιας ανάγκης σωτηρίας. Τη σωτηρία, όμως, τη χρειάζεται σήμερα κυρίως η Εκκλησία, εν μέσω αποχριστιανισμού και εκκοσμίκευσης, που την καθιστά σχεδόν περιττή στις ανεπτυγμένες χώρες της ευμάρειας.
Βατικανό: Μάχη των λόμπι ενόψει μιας αμφίρροπης εκλογής του νέου Πάπα
Ο Φραγκίσκος αφηγείται προσωπικές ιστορίες από υπαρξιακές περιπλανήσεις. Μαθαίνουμε ότι το αυξημένο ενδιαφέρον του για τους τόπους θανάτων προσφύγων οφείλεται στο ότι οι ιταλοί παππούδες του θα μπορούσαν να είχαν πνιγεί κατά το ναυάγιο υπερωκεανίου, το οποίο τελικά κατά τύχη δεν πήραν κατά τη μετανάστευσή τους στην Αργεντινή. Η αυτοβιογραφία του Φραγκίσκου χαρακτηρίζεται από πολλές επιστροφικές κινήσεις που δεν είναι παλιννοστήσεις, αλλά σπειροειδή ανοίγματα σε νέες προκλήσεις.
Ο απόγονος ιταλών μεταναστών επιστρέφει στην Ιταλία ως καρδινάλιος και Πάπας. Φέρει μαζί του τη λατινοαμερικανική θεολογία της απελευθέρωσης μέσα από την οποία συντονίζεται με το δράμα των μεταναστών στη Λαμπεντούζα και τα ελληνικά νησιά. Χάρη στην αφηγηματική βιωματικότητα, ο Πάπας εμφανίζει προοδευτική εικόνα, χωρίς να χρειάζεται να αλλάξει τη δογματική της Εκκλησίας. Αναφέρεται στους ειλικρινείς διαλόγους του με μέλη της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας.
Ταυτοχρόνως, επιμένει ότι η επίσημη ρωμαιοκαθολική θεολογία του φύλου αποδίδει οντολογική σημασία στην έμφυλη διαφορά και θεωρεί σημαντική τη μη ακύρωσή της. Ο ιησουιτισμός, άλλωστε, βασίζεται στην «καζουιστική», δηλαδή στην ευέλικτη εμβάθυνση στην ιστορική και ηθική περιπτωσιολογία κατά την ποιμαντική, χωρίς να αμφισβητείται η δογματική.
Κατανοώντας την Ορθοδοξία
Ο Ελληνισμός εμφανίζεται συχνά στην αυτοβιογραφία του Πάπα ως σταυροδρόμι συνδεμένο με δράματα προσφύγων, αλλά και ως χριστιανική ετερότητα (Ορθοδοξία), την οποία ο Φραγκίσκος επιθυμεί να κατανοήσει: Καθώς, λόγω απλότητας, ο Φραγκίσκος δεν ήθελε να διαμείνει στο ανάκτορο του Βατικανού, επέλεξε να εγκαταβιώσει σε ξενώνα εξαιτίας της ανάγκης για συντροφικότητα. Διάλεξε το δωμάτιο όπου είχε φιλοξενηθεί ο Ορθόδοξος Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος. Επρόκειτο για «αλληλοενοίκηση» κατ’ αρχήν τοπική, αλλά κατ’ ελπίδα και διαθέσεως: Ο Πάπας Φραγκίσκος τονίζει ότι μια ένωση των Εκκλησιών θα σήμαινε μία βαθύτερη αλληλοκατανόηση χωρίς αξίωση επιβολής.
Υπογραμμίζει ότι η πρωταρχική του ιδιότητα είναι αυτή του απλού επισκόπου Ρώμης, όπως συμβαίνει στην ορθόδοξη εκκλησιολογία. Τους μεταγενέστερους παπικούς τίτλους τούς βάζει σε μια «δεύτερη σελίδα». Ανάλογες ήταν οι προσπάθειες να επανακτήσει η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία τον συνοδικό χαρακτήρα που ίσχυε στην πρώτη κοινή χιλιετία.
Το 2025 συνέπεσε το Πάσχα των καθολικών με των ορθοδόξων και από τους Προκαθήμενους των δύο Εκκλησιών έχει εκφραστεί η επιθυμία αυτή η ευτυχής σύμπτωση να γίνει αρχή για μόνιμο συνεορτασμό. Ομολογουμένως, αυτή η σκοπούμενη ενότητα των Εκκλησιών ως προς την αντιμετώπιση των κοινών προκλήσεων, με επικέντρωση στην κοινή εκκλησιολογία της πρώτης χιλιετίας, αποτελεί μία σημαντική παρακαταθήκη του Πάπα Φραγκίσκου.
