Εκατόν δέκα χρόνια έχουν περάσει από την έκδοση της νουβέλας Η μεταμόρφωση του Φραντς Κάφκα, η οποία κυκλοφόρησε όσο ο ίδιος ήταν εν ζωή και τη θεωρούσε το σπουδαιότερο έργο του.
Πέρυσι συμπληρώθηκαν 100 χρόνια από τον θάνατο του μεγάλου τσέχου συγγραφέα και είναι αδύνατον να πει κανείς ποιο από τα έργα του είναι το σημαντικότερο. Δεν υπάρχει όμως αμφιβολία ότι η Μεταμόρφωση είναι ένα αριστούργημα και πως και μόνο αυτή να μας είχε αφήσει, ο Κάφκα θα αρκούσε για να πάρει τη θέση του στους μείζονες πεζογράφους του 20ού αιώνα.
Η Μεταμόρφωση μεταφράστηκε αρκετές φορές στη γλώσσα μας. Η Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, που τη μετέφρασε και πριν από 30 χρόνια, τη μετέφρασε εκ νέου, αποδεικνύοντας τη διά βίου, θα έλεγα, σχέση της με το καφκικό έργο.
Βιβλίο έκτακτης οικονομίας, με γλώσσα απόλυτης φυσικότητας παρά την ιδιαιτερότητα του θέματός του, κρατά τον αναγνώστη καθηλωμένο από την πρώτη έως την τελευταία σελίδα, αρχίζοντας με μια πρόταση που έχει μείνει στην ιστορία της λογοτεχνίας του 20ού αιώνα – αλλά και πέραν αυτού: «Ενα πρωί ο Γκρέγκορ Σάμσα ξύπνησε στο κρεβάτι του μετά από ανήσυχα όνειρα μεταμορφωμένος σε ένα τερατώδες έντομο».
Το άγχος που πολλαπλασιάζεται
Ο Σάμσα είναι περιοδεύων πωλητής υφασμάτων και ξυπνώντας συνειδητοποιεί ότι έχει καθυστερήσει να πάει στη δουλειά του. Αυτό τον γεμίζει άγχος, που πολλαπλασιάζεται όταν αντιλαμβάνεται ότι έχει μεταμορφωθεί σε ένα γιγάντιο σκαθάρι με πολλά μικρά ποδαράκια.
Εχει καφετί χρώμα, το ύψος του φτάνει ως το πόμολο της πόρτας και το πλάτος του στη μισή πόρτα. Στην αρχή μπορεί να μιλά αλλά με περίεργη φωνή γεμάτη τριξίματα, την οποία τη χάνει σιγά-σιγά. Αυτή είναι η δεύτερη μεταμόρφωση, όμως υπάρχει και μια άλλη, εξίσου τρομερή: η μεταμόρφωση του οικογενειακού του περιβάλλοντος: του πατέρα του, της μητέρας του, της αδελφής του Γκρέτε. Κι αυτά συμβαίνουν σ’ ένα στενόχωρο σπίτι με μικρά δωμάτια και πόρτες που ανοιγοκλείνουν συνεχώς.
Η νουβέλα αποτελείται από τρία μέρη: τρεις φορές ο μεταμορφωμένος Σάμσα επιχειρεί να βγει από το δωμάτιό του με θλιβερά αποτελέσματα. Κι ενώ η μητέρα του τον αντιμετωπίζει με συμπόνια, δεν συμβαίνει το ίδιο με την υπόλοιπη οικογένειά του, τον πατέρα και την αδελφή του. Η κατάρρευση του δύστυχου είναι προϊούσα. Περπατά όλο και πιο δύσκολα, το σώμα του τον πονά εξαιτίας ενός μήλου καρφωμένου στην πλάτη του κι είχε χάσει τη φωνή του.
Επιπλέον, σύντομα δεν θα μπορεί να φάει. Τα πράγματα γίνονται χειρότερα όταν στο σπίτι μπαίνουν τρεις ηλικιωμένοι νοικάρηδες. Το δωμάτιο της κόρης το παίρνουν ο πατέρας και η μητέρα και για τις δυσκολίες που προκύπτουν φταίει πλέον ο γιος και αδελφός Γκρέγκορ – τώρα ένα ενοχλητικό σκαθάρι που δεν είναι πλέον αδελφός.
Το συγκλονιστικό τέλος
Ο Γκρέγκορ Σάμσα δεν έπαψε ως το τέλος να αγαπά την οικογένειά του, όμως εκείνοι το μόνο που ήθελαν – η αδελφή του ιδιαίτερα – ήταν να εξαφανιστεί. Αυτό συζητούν μάνα, πατέρας και κόρη στο τέλος, αλλά δυστυχώς ο Γκρέγκορ τούς ακούει. Η σκηνή όπου ο Κάφκα περιγράφει τον θάνατό του είναι συγκλονιστική: «Σκεφτόταν την οικογένειά του με τρυφερότητα κι αγάπη. Οτι έπρεπε να εξαφανιστεί, αυτό το πίστευε κι ο ίδιος, ακόμα πιο ακράδαντα κι από την αδελφή. Και κάπως έτσι απέμεινε, με τον νου του άδειο και γαλήνιο, ώσπου το ρολόι του πύργου χτύπησε τρεις τα ξημερώματα. Πρόλαβε να δει απ’ το παράθυρο το πρώτο φως της αυγής, και το σκοτάδι να γίνεται μέρα. Κι ύστερα, χωρίς να το θέλει, το κεφάλι του ακούμπησε στο πάτωμα κι από τα ρουθούνια του βγήκε αδύναμη η τελευταία του πνοή».
Η οικογένεια, ανακουφισμένη αφού έχει απαλλαγεί από το ενοχλητικό σκαθάρι, θα συνεχίσει αμέριμνη τη ζωή της. Με πρωτοβουλία του πατέρα θα πάρουν το τραμ για την εξοχή. Η Γκρέτε (η κόρη) «έμοιαζε τώρα σαν να έχει ανθίσει, να έχει γίνει μια όμορφη χυμώδης κοπέλα». Ηταν λοιπόν «πια καιρός να της βρουν ένα καλό παιδί». Ο Γκρέγκορ Σάμσα είναι σαν να μην υπήρξε· κι εδώ ο Κάφκα κλείνοντας την εξαίσια νουβέλα του μοιάζει σαν να σαρκάζει τον στερεότυπο «τέλος καλά, όλα καλά».
«Εισαγωγή» στο καφκικό έργο
Ξέρουμε πως ο Κάφκα συνήθιζε να διαβάζει τα κείμενά του στους φίλους του και να βάζουν τα γέλια. Αν όμως ισχύει ό,τι είπε ο Χιου Κένερ για τον Μπέκετ, που επηρεάστηκε βαθιά από τον Κάφκα (πως ήταν ένας «τραγικός κωμωδός»), αυτό ισχύει για τον συγγραφέα της Μεταμόρφωσης πολύ περισσότερο. Αλλά κάθε άλλο παρά κωμικό βιβλίο μπορεί να θεωρήσει κανείς τη Μεταμόρφωση, ιδιαίτερα όταν ολοκληρώσει την ανάγνωσή της.
Φραντς Κάφκα, Η μεταμόρφωση, Μετάφραση Μαργαρίτα Ζαχαριάδου.Εκδόσεις Δώμα, 2025, σελ. 104, τιμή 11 ευρώ.
Για τους αναγνώστες που θα έρθουν για πρώτη φορά σε επαφή με το έργο του Κάφκα το συγκεκριμένο βιβλίο είναι η καλύτερη εισαγωγή. Εδώ συναντούμε για πρώτη φορά τα θέματα που θα τον απασχολούσαν στο υπόλοιπο έργο του: το πομπώδες ύφος των ανθρώπων της εξουσίας (επί του προκειμένου η γλώσσα των προϊσταμένων του Σάμσα), η μουσική (η αδερφή του Σάμσα παίζει – άθλια – βιολί) που τη νιώθουν οι ποντικοί και οι σκύλοι, η σιωπή, που επικρατεί στην τελευταία θλιβερή σκηνή, όπου πεθαίνει ο δυστυχής πρωταγωνιστής. (Ο Κάφκα, όπως ξέρουμε, δεν ανεχόταν τον παραμικρό θόρυβο όταν καθόταν να γράψει.)
Σε μια εποχή κυριαρχίας της εικόνας δεν είναι περιττό να θυμίσουμε τι μπορεί να επιτύχει η μεγάλη λογοτεχνία που συνδυάζει τη δύναμη της γλώσσας με τη φαντασία, δημιουργώντας, όπως εδώ, ένα ανεπανάληπτο έργο.
Με τη ματιά του Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ
Το 1954 ο Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ, ο οποίος θεωρούσε τον Κάφκα ως τον μεγαλύτερο γερμανόφωνο συγγραφέα, έδωσε ένα εξαιρετικό μάθημα για τη Μεταμόρφωση. Εκεί προβαίνει σε ορισμένες οξύτατες παρατηρήσεις για τον Γκρέγκορ Σάμσα, όπως: «Ο παράλογος κεντρικός χαρακτήρας ανήκει στον παράλογο κόσμο γύρω του αλλά, θλιβερά και τραγικά, εκείνος προσπαθεί να απαλλαγεί και να μπει στον κόσμο των ανθρώπων».
Ο Ναμπόκοφ κάνει καυστικές παρατηρήσεις για την οικογένεια του Γκρέγκορ Σάμσα που είναι αδιάφοροι και άξεστοι. Παρατηρεί λοιπόν: «Ο Γκρέγκορ είναι ένας άνθρωπος μεταμφιεσμένος σε έντομο. Η οικογένειά του είναι έντομα μεταμφιεσμένα σε ανθρώπους». Η βιτριολική παρατήρηση έχει διπλή σημασία, αν σκεφτούμε πως ο Ναμπόκοφ εκτός από εξαιρετικός συγγραφέας ήταν και σπουδαίος εντομολόγος.
