Δεκέμβρης του ’52, 12. Η σκονισμένη Ελλάς παλεύει να βρει μετεμφυλιακούς βηματισμούς και στις εφημερίδες, ανάμεσα σε διάσπαρτα ειδησάρια για τον νέο διοικητή του ΝΑΤΟ στη Μεσόγειο, ένα μονόστηλο υπέστειλε σημαίες: «Aπεβίωσε χθες ο πρώην δήμαρχος Πειραιώς Μιχαήλ Μανούσκος». Στον Ευαγγελισμό, πρωί της 11ης. «Η κηδεία του θα γίνη σήμερον, δημοτική δαπάνη, εκ του ναού του Αγ. Κωνσταντίνου…».
Ο Πειραιάς τον θρήνησε. Ειλικρινώς. Εξέχουσα, γαρ, προσωπικότητα του αστικού του βίου, βιομήχανος με διακριτές κοινωνικές ευαισθησίες, κοινωφελές και φιλανθρωπικό έργο, αναμορφωτής του Πειραιά κατά την τριετή, σχεδόν, θητεία του στον δημαρχιακό θώκο (1938-41). Για την αόρατη θεά με το βαφτιστικό «αθανασία», θα ήταν αρκετά για να του εξασφαλίσουν θέση στο βάθρο της πειραϊκής διαχρονίας. Υπήρχε, όμως, κάτι ακόμα. Θρυλικό…
Πασαλιμάνι… Στη Λέσχη του Ολυμπιακού, ξορκίζοντας τους μυροφόρους δαίμονες που, δύο μήνες τώρα, έστηναν χορούς κυκλωτικούς (είχε προηγηθεί, Οκτώβρη, η απώλεια του Φίλιππου Κουράντη και, Νοέμβρη, του Γιάννη Ανδριανόπουλου), η στρόφιγγα της μνήμης μόλις άνοιγε. Πιάνοντας το νήμα εξαρχής…
«Θέλω να κάνω τον ολυμπιακό τόσο μεγάλο, που να σκεπάζει ολόκληρο τον Πειραιά…», έλεγε ο οραματιστής παράγοντας του πειραϊκού συλλόγου και το όνειρό του έγινε πραγματικότητα
Βαλς γιγάντων
Είκοσι επτά (και κάτι) χρόνια πριν… Μια ταβέρνα, «του Μοίρα». Μια μάζωξη. Mια ομάδα. Ενα όνομα· «Ολυμπιακός», φώναξε ο Νότης. Προτού μια δεύτερη φωνή – η δική του, του Μανούσκου – χαρίσει πλήρες το θάμα στους αιώνες: «…Σύνδεσμος Φιλάθλων Πειραιώς». Για να προσδιοριστούν ρητά – και διά παντός – τα λαϊκά ριζά του…
Προφανές: αν ο Καμπέρος υπήρξε ο νονός του Ολυμπιακού, ο Μανούσκος (αμφότεροι, μεταξύ των 33 ιδρυτικών μελών) ήταν ο άξιος συνανάδοχος. Και λίγο έπειτα, με την καταστατική έγκριση του Πρωτοδικείου Πειραιά (απόφ. 1247/20 Μαΐου 1925), ο πρώτος πρόεδρος – ετών 30. Μόλις. Κεφαλή του παρθενικού διοικητικού σχήματος, με, ακόμη, Καμπέρο, Κρέμο (αντιπρόεδροι), Μαραγκουδάκη (γεν. γραμματέας), Κόκκινο (ταμίας), Λαγουρατζή (έφορος), Κυρίμη, Ζαχαρία, Λουλουδάκη, Κασιμάτη (μέλη). Βαλς γιγάντων…
«Κλωστήριον, Υφαντήριον και Βαφείον»
Γόνος αστικής οικογένειας του Πειραιά (εκεί γεννήθηκε, το 1895), η οικονομική και κοινωνική του αναρρίχηση συνδυάστηκε με την οικογενειακή βιομηχανία – εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας («Κλωστήριον, Υφαντήριον και Βαφείον αδελ. Μ. και Χ. Μανούσκου εν Πειραιεί»), όπου και καθιέρωσε, μαρτυρείται, σχέσεις «πραγματικώς συναδελφικάς μεταξύ εργατών και εργοδότου».
Ο Ολυμπιακός δεν… έτυχε. Παιδιόθεν, φίλος του αθλητισμού, τόσο γενικώς (διετέλεσε μέλος, πλην ΕΠΟ, του ΣΕΓΑΣ), όσο – και μάλλον – ειδικώς (ποδόσφαιρο), δραστηριοποιήθηκε σωματειακά πολύ προ του ’25. Τεκμήρια; Γραμματέας της Πειραϊκής Ενωσης στη διοίκηση Παπαγεωργακόπουλου (δεκ. ’10) και, το ’24, πρόεδρος του ΑΠΣΠ. Εκ των προδρόμων του Ολυμπιακού…
Η ανάληψη των ολυμπιακών ηνίων στις (πάντα δύσκολες) απαρχές υπήρξε μια μελετημένη κίνηση. Αφενός οι ποιότητες της προσωπικότητάς του – «πειστικός εκφραστής», γράφτηκε πλην άλλων, «του κλίματος συναίνεσης των κοινωνικών στρωμάτων που μετείχαν στο ΔΣ». Αφετέρου οι ανάγκες – στόχοι του συλλόγου. «Εδεναν». Πριν το δείξουν τα μελλούμενα, το έδειξε ο ίδιος. Με μία φράση – ορόσημο, στον δημοσιογράφο Γιώργο Πασαμήτρο, πρώιμα προσδιοριστική του DNA του νέου σπόρου: «Θέλω να κάνω τον Ολυμπιακό πολύ μεγάλο. Τόσο, που να σκεπάζει ολόκληρο τον Πειραιά». Γι’ αρχή…
Η ομάδα που κατέκτησε το κύπελλο Πάσχα το 1946 επί προεδρίας Μιχάλη Μανούσκου
Απεδείχθη συνεπής. Ηδη απ’ την πρώτη του θητεία. Η εξόχου σημασίας πρωτοκαθεδρία στο Λιμάνι, έναντι του Εθνικού, οι πρώτοι τίτλοι (4 Πρωταθλήματα Πειραιά, 1925-28), η θεμελίωση συγκλονιστικού τριετούς αήττητου (1926-29), οι πρώτες διεθνείς επιτυχίες, το παρανόμι «Θρύλος» (παρθενική καταγραφή), με αφορμή την κατάκτηση του μνημειώδους Κυπέλλου Χριστουγέννων του ’28… Και παραδίπλα, μια άοκνη προσπάθεια επίλυσης θεμάτων ζωτικών, με κυριότερο, δήλωνε ο ίδιος το ’28, «την εξεύρεσιν γηπέδου καταλλήλου, ίνα δυνηθώμεν να εκτελέσωμεν τον αθλητικόν προορισμόν μας» – θυμίζει, μήπως, κάτι;
Αναμορφωτής της πόλης
Αν και ενεργά «παρών» στα διοικητικά πράγματα του club καθ’ όλη του τη ζήση (εξαίρεση, ίσως, η διετία 1931-33), το ’29 θα παρέδιδε πρώτη φορά την προεδρική μπαγκέτα: στον Αθανάσιο Μέρμηγκα. Το ’37 επέστρεψε. Δεύτερη θητεία (1937-39), που συνοδεύτηκε, πέραν των νέων τίτλων (Πανελλήνια και Πειραϊκά Πρωταθλήματα ’37 και ’38), από μια «ειδική» πρωτιά στο πειραϊκό ημερολόγιο: πρώτος πρόεδρος του Ολυμπιακού, που διετέλεσε ταυτόχρονα δήμαρχος της πόλης – επίσημα, από 1/10/1938. Και όχι απλά. Ακρως επιδραστικός…
«Μεγάλωσε» ο Πειραιάς στα χρόνια του Μανούσκου· έργα επί έργων. Αναδιαμόρφωσε ριζικά τον χώρο πέριξ του Δημαρχιακού Μεγάρου. Ευπρέπισε την Ακτή Μιαούλη, την Πλατεία Καραϊσκάκη. Κατασκεύασε νέες πλατείες (Ταμπουρίων), ενώ άλλες (Αλεξάνδρας, Σερφιώτη, Δηλιγιάννη κ.λπ.), όπως και σειρά δημόσιων κήπων (Τιτάνειος, Τερψιθέας), τις εξωράισε, με μπούσουλα την περιβόητη «εκστρατεία πρασίνου», μέσω «ολλανδικών» ανθοφυτεύσεων ή δημιουργία κηπαρίων. Δημιουργώντας, παράλληλα, αναρίθμητες νησίδες πρασίνου σε λεωφόρους ή διασταυρώσεις (Β. Γεωργίου Α’, Τζαβέλλα και Φαλήρου, Σαχτούρη και Ζαννή, Πλ. Πηγάδας…).
Ασφαλτόστρωσε γέφυρες (Καλαμακίου) και δρόμους. Κεντρικούς, όπως η Λεωφ. Κωνσταντίνου (νυν Ηρώων Πολυτεχνείου), και συνοικιακούς. Εφτιαξε νέους (Καραΐσκου, Αποστόλη). Ηλεκτροφώτισε. «Ετρεξε», ιδίως σε Πασαλιμάνι – Καστέλλα, τ’ αποχετευτικό. Δημιουργώντας εκεί και τον μαγευτικό «Περίπατο της Καστέλλας»: το συνοδό του δρόμου πεζοδρόμιο, κατά μήκος της παραλίας, μ’ εξώστες για την απόλαυση της θέας.
Εκκίνησε την αναστήλωση των σπονδύλων του τάφου του Θεμιστοκλέους (Ακτή Αλκίμων). Μερίμνησε για τη στέγαση σωματείων (π.χ. των Καλλιτεχνικών και Φιλολογικών Πειραιά). Και το χαρακτηριστικότερο, ίσως, όλων, παρέδωσε στον Πειραιά το περίφημο Ρολόι, στο Πασαλιμάνι (νησίδα «Αυγό»). Σαν έμβλημα δοξαστικό. Σιμά, σ’ ένα εξίσου ηχηρό κοινωνικό – ανθρωπιστικό αθροιστικό, διανθισμένο με τη δραστηριοποίησή του σε φορείς όπως η Αντιφθισική Εταιρεία (υπέρ του αντιφυματικού αγώνα) ή το Αντικαρκινικό Ινστιτούτο…
Εμβληματικότερα tasks, η επέκταση – νέα πτέρυγα του «Ζάννειου» Νοσοκομείου. Κυρίως, όμως, η δημιουργία του Βρεφονηπιακού Σταθμού Πειραιά (διασταύρωση Β. Γεωργίου Α’ και Νοταρά) για τη φροντίδα κι ανατροφή ορφανών ή έκθετων βρεφών. Σε διεύθυνση του ιατρού Παπαματθαίου κι αμέριστη προσωπική, δημοτική φροντίδα κι επίβλεψη. Δίχως η μέριμνά του για τη νεολαία να εξαντληθεί, εξαντλήθηκε εκεί. Εδρασε στο πλαίσιο του Πατριωτικού Ιδρύματος Προστασίας Παιδιού (μετέπειτα ΠΙΚΠΑ). Δημιούργησε παιδικές χαρές. Τις «Παιδικές Εξοχές». Και το ιστορικό «Θεμιστόκλειο» Γυμναστήριο στην Υπαπαντή. Ενα, αλλά ουχί το μόνο, απ’ τα «αθλητικά» έργα που εμπνεύστηκε…
Στη βιομηχανία, στην πολιτική και στον αθλητισμό, η κληρονομιά του Μανούσκου παραμένει ζωντανή, δικαιώνοντας τον τίτλο του ως ενός από τους μεγάλους Πειραιώτες
Λέσχη, μπάσκετ και μνήμη
Κουβαλώντας πάντα το σαράκι της ολυμπιακής πραγμάτωσης και αντιλαμβανόμενος τη σημασία του συλλόγου στη συνολική πειραϊκή «οικονομία», ο Μανούσκος θα πρόσθετε στην ιστορική του παρακαταθήκη δύο ακόμη γερές αναφορές: τη δημιουργία της Λέσχης του Ολυμπιακού στο Πασαλιμάνι και ό,τι ο άλλοτε σύμβουλος Λεωνίδας Αλεξίου αφηγήθηκε: «Καθόμαστε στη Λέσχη… “Βλέπετε τη θάλασσα αυτή;”, μας είπε. “Σε λίγο καιρό εδώ επάνω θα παίζουν τα παιδιά μπάσκετ”. Γελάσαμε… Πέρασε ένας χρόνος. Και το γήπεδο μπάσκετ μπoλ στήθηκε πάνω στη θάλασσα! Αυτό που είχε ονειρευθεί!». «Sic itur ad astra» (Ετσι θα δοξαστείς), λέγανε οι Ρωμαίοι. Σοφό…
Στη Δημαρχία έμεινε ως τον Σεπτέμβρη του ’41. Το κροτάλισμα της μπότας και η άρνηση συνεργασίας του με τους κατακτητές (του ζητήθηκε, λέγεται, κατάλογος «επώνυμων» Πειραιωτών ως… υποψηφίων αντιποίνων σε τυχόν αντιστασιακές πράξεις) έφεραν παραίτηση. Αναπτύσσοντας έκτοτε, και μέχρι την Απελευθέρωση, έντονη αντιστασιακή δράση.
Στο λυκαυγές της λευτεριάς, ο Ολυμπιακός τού εμπιστεύτηκε (ξανά) θεσμικά την αναγέννηση του club· θητεία τρίτη, 1945-50 και ένδοξη.
Δεν πρόλαβε την πλήρη της ακμή. Μα οι αποχαιρετιστήριες λέξεις του Γιώργου Ανδριανόπουλου (δημάρχου, πλέον, Πειραιά), εκείνο το απομεσήμερο του ’52, στο κοιμητήριο της Αναστάσεως, θα αποκαθιστούσε τη ρωγμή. Αφήνοντας κληρονομιά στον ουρανίσκο γενιών και γενεών την πλέον έντιμη επίγευση: «Η μνήμη σου θα παραμείνει αιώνια, εις δόξα του Ολυμπιακού και της πόλεως του Πειραιά». Παρέμεινε…
