Μπορεί ο Ναμπόκοφ (Vladimir Nabokof, 1899-1977) να είναι γνωστός για τη Λολίτα του, αλλά μεταξύ των επιστημόνων είναι γνωστός και για κάτι άλλο: την αγάπη του για τις πεταλούδες και την επαγγελματική ενασχόλησή του με αυτές. Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1940, ο ρωσικής καταγωγής λογοτέχνης οργάνωσε τη συλλογή πεταλούδων του Μουσείου Συγκριτικής Ζωολογίας του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ, ενώ ταυτόχρονα την εμπλούτιζε με νέα είδη που ο ίδιος είχε συλλέξει και περιγράψει.
Είμαστε πλούσιοι σε… πεταλούδες
Την αγάπη του Ναμπόκοφ για τις πεταλούδες συμμερίζονται πολλοί εντομολόγοι και όχι μόνο: η αξιολογότερη και πληρέστερη συλλογή ελληνικών πεταλούδων ανήκει στον κ. Ιωάννη Κούτση το επάγγελμα του οποίου δεν έχει καμία σχέση με την εντομολογία. Και όμως, ο έλληνας λάτρης των πεταλούδων ασχολείται με τα λεπιδόπτερα για σχεδόν μισό αιώνα, έχει περιγράψει νέα είδη, έχει συμβάλει στη σωστή ταξινόμηση ειδών και έχει δημοσιεύσει πληθώρα άρθρων σε εξειδικευμένες επιστημονικές επιθεωρήσεις. «Το Βήμα» επισκέφτηκε τον κ. Κούτση στο σπίτι του, ξεναγήθηκε στο «δωμάτιο των πεταλούδων» (οι οποίες φυλάσσονται και εκτίθενται σε συνθήκες μουσείου!) και του ζήτησε να μας εισαγάγει στα μυστικά των ελληνικών πεταλούδων. Ποιος ξέρει; Μπορεί με το άρθρο μας και τις φωτογραφίες (που ελήφθησαν από το βιβλίο του κ. Λάζαρου Παμπέρη «Οι πεταλούδες της Ελλάδας», Εκδόσεις Μπάστας-Πλέσσας, 1997) να αφυπνίσουμε τον λεπιδοπτερολόγο που κρύβετε μέσα σας…
Ταξινομικά, οι πεταλούδες κατατάσσονται στην τάξη των λεπιδόπτερων, της ομοταξίας των εντόμων, του φύλου των αρθρόποδων, του ζωικού βασιλείου. Η χώρα μας είναι μάλλον πλούσια σε είδη πεταλούδων: σήμερα υπάρχουν 236 αναγνωρισμένα είδη ελληνικών πεταλούδων. Η πολύ μεγαλύτερη σε έκταση Ισπανία διαθέτει 225 είδη, η Ιταλία 250-260 και η επίσης πλούσια σε πεταλούδες Τουρκία διαθέτει 350 είδη. Υπάρχουν 13 ενδημικά είδη που απαντώνται μόνο στην Ελλάδα εκ των οποίων τα τέσσερα ζουν στην Κρήτη και ένα στη Χίο. Σε 48 ανέρχονται τα είδη που έχουν ασιατική προέλευση και από αυτά τα 35 δεν ζουν σε άλλη ευρωπαϊκή χώρα.
Ο μύθος της μιας μέρας
Οι πεταλούδες που βλέπουμε και θαυμάζουμε δεν είναι παρά το ώριμο στάδιο της ανάπτυξης ενός εντόμου που υπόκειται σε πλήρη μεταμόρφωση: από το αβγό προκύπτει η κάμπια η οποία μετατρέπεται σε χρυσαλλίδα και από τη χρυσαλλίδα προκύπτει η πεταλούδα. «Υπάρχει ένας ρομαντικός μύθος σχετικά με τις πεταλούδες αλλά δεν ισχύει ότι ζουν μόλις 24 ώρες» λέει ο κ. Κούτσης και εξηγεί: «Ο μέσος χρόνος ζωής μιας πεταλούδας είναι 8-10 ημέρες και αυτό επειδή είναι σχετικά ευαίσθητη και έχει διάφορους θηρευτές. Αν μπορούσε κανείς να τις προστατεύσει από τους κινδύνους που τις απειλούν, θα μπορούσαν να ζήσουν και 15 ημέρες. Πρέπει δε να ξέρετε ότι υπάρχουν και είδη στα οποία το στάδιο της πεταλούδας διαρκεί για έναν χρόνο. Τα είδη αυτά αδρανοποιούνται κατά τη διάρκεια του θέρους, επανεμφανίζονται τον Οκτώβριο με Νοέμβριο, πέφτουν σε χειμερία νάρκη και εμφανίζονται εκ νέου την άνοιξη για να ζευγαρώσουν».
Ολα του γάμου δύσκολα…
Η πλειονότητα των πεταλούδων πάντως πρέπει να φροντίσει να αναπαραχθεί στο διάστημα των 10 ημερών που διαρκεί το στάδιο της ωριμότητας. Οσοι αγαπάτε την παρατήρηση της φύσης θα έχετε σίγουρα παρατηρήσει πεταλούδες σε ώρα ζευγαρώματος. Βλέπετε, πρόκειται για διαδικασία με μεγάλη χρονική διάρκεια και ο λόγος είναι καθαρά μηχανικός: «Τα σπερματοζωάρια βρίσκονται μέσα σε έναν ζελατινώδη σάκο ο οποίος πρέπει να εισέλθει στο θηλυκό αναπαραγωγικό σύστημα και αυτό παίρνει χρόνο» λέει ο κ. Κούτσης και συνεχίζει: «Εκεί αρχικώς φτάνει σε έναν θάλαμο-υποδοχέα όπου οδοντωτές προεξοχές καταστρέφουν τον ζελατινώδη σάκο και απελευθερώνουν τα σπερματοζωάρια τα οποία αποθηκεύονται σε έναν δεύτερο θάλαμο, τη σπερματοθήκη. Κάθε πεταλούδα γεννά από 100 ως 200 αβγά τα οποία πρέπει να γονιμοποιηθούν ένα προς ένα. Ετσι, κάθε φορά λοιπόν που ένα αβγό ωριμάζει, σπερματοζωάρια απελευθερώνονται από την σπερματοθήκη και το γονιμοποιούν».
Τα γονιμοποιημένα αβγά εναποτίθενται σε φύλλα συγκεκριμένων φυτών έτσι ώστε η κάμπια που σχηματίζεται μέσα στο αβγό να έχει άμεση πρόσβαση σε τροφή όταν εξέλθει από αυτό. Υπάρχουν είδη πεταλούδων που μπορούν να τραφούν με πολλά φυτά και άλλα τα οποία δείχνουν προτίμηση μόνο σε ένα είδος. Περιττό να πούμε ότι αυτά τα δεύτερα κινδυνεύουν πολύ περισσότερο να εξαφανιστούν αφού η μείωση των εκτάσεων των φυτών με τα οποία τρέφονται έχει άμεσο αντίκτυπο στους πληθυσμούς τους. Για να περάσει στο επόμενο στάδιο ανάπτυξης, αυτό της χρυσαλλίδας, η κάμπια εκδύεται την επιδερμίδα της για να εμφανιστεί ένα είδος κουκουλιού μέσα στο οποίο θα γίνει η μεταμόρφωσή της σε πεταλούδα. «Στο στάδιο της χρυσαλλίδας το έντομο είναι φαινομενικά αδρανές» λέει ο κ. Κούτσης «αλλά τα φαινόμενα απατούν: οι αλλαγές (ορμονικές, ιστολογικές) που λαμβάνουν χώρα σε αυτό το στάδιο είναι τρομακτικές καθώς επέρχεται η μεταμόρφωση σε πεταλούδα. Πρόκειται δε για ένα στάδιο το οποίο μπορεί να διαρκέσει έως και τρία χρόνια αν οι συνθήκες δεν είναι ευνοϊκές για το ολοκληρωμένο έντομο».
Κάμπιες και μυρμήγκια
Αυτός ο κύκλος των τεσσάρων σταδίων (αβγό-κάμπια-χρυσαλλίδα-πεταλούδα) μπορεί να επαναληφθεί ακόμη και τρεις ή τέσσερις φορές τον χρόνο εφόσον οι συνθήκες είναι καλές. Υπάρχουν όμως και είδη τα οποία δεν εμφανίζουν παρά μόνο μία γενιά τον χρόνο. Η συντριπτική πλειονότητα των ελληνικών πεταλούδων διαθέτει φυτοφάγες κάμπιες. Υπάρχουν όμως και είδη τα οποία αναπτύσσουν μια ειδική σχέση με τα μυρμήγκια. Οπως εξηγεί ο κ. Κούτσης «οι κάμπιες αυτών των ειδών τρώνε τις κάμπιες των μυρμηγκιών και σε αντάλλαγμα τα μυρμήγκια τρώνε ένα είδος γλυκόζης που εκκρίνουν οι κάμπιες. Γνωρίζετε βέβαια πόσο επιθετικά είναι τα μυρμήγκια με εκείνους που επιχειρούν νε εισβάλουν στη φωλιά τους. Στη συγκεκριμένη περίπτωση όμως, οι κάμπιες διαθέτουν φερομόνες, ένα είδος διαβατηρίου που επιτρέπει τη σύναψη αυτής της ιδιότυπης συμφωνίας με τα μυρμήγκια».
Μάγισσες του καμουφλάζ
Επειδή οι πεταλούδες είναι σχετικά ευαίσθητα έντομα (δεν διαθέτουν δόντια, νύχια ή άλλον επιθετικό εξοπλισμό) έχουν υιοθετήσει σειρά μέτρων για να εξασφαλίσουν την προστασία τους. Βασικό τέτοιο μέτρο είναι το καμουφλάζ: πληθώρα ειδών εμφανίζει αξιοσημείωτη προσαρμογή στα χρώματα του περιβάλλοντος όπου διαβιοί. (Θα έχετε πιθανόν προσέξει ότι αυτό που θεωρούσατε ένα ακόμη φύλλο στο δένδρο δεν ήταν φύλλο αφού πέταξε βιαστικά καθώς πλησιάσατε περισσότερο). Θα έχετε επίσης προσέξει πως τα σχέδια στα φτερά ορισμένων πεταλούδων μοιάζουν με μάτια. Μάτια μεγάλα, ικανά να αποτρέψουν έναν εχθρό, αφού παραπέμπουν σε πρόσωπο ζώου πολύ μεγαλύτερου και περισσότερο τρομακτικού από μια αθώα πεταλούδα…
Οχι πως οι πεταλούδες είναι πάντοτε αθώες: οι κάμπιες ορισμένων ειδών τρέφονται με φυτά (όπως η αριστολόχια) που διαθέτουν τοξίνες και έτσι το σώμα των πεταλούδων καθίσταται δηλητηριώδες για τους θηρευτές τους που τις αναγνωρίζουν και τις αποφεύγουν. «Τα είδη που περιέχουν δηλητήριο γίνονται αντικείμενο αντιγραφής από άλλα είδη που έτσι προστατεύονται και αυτά. Πρόκειται για ένα φαινόμενο πολύ διαδεδομένο κυρίως μεταξύ των αφρικανικών ειδών πεταλούδων» εξηγεί ο κ. Κούτσης. Τέλος, μια άλλη αμυντική τεχνική που έχουν αναπτύξει οι πεταλούδες είναι η ύπαρξη σχηματισμών που μοιάζουν με κεραίες στις απολήξεις των φτερών. Το χαρακτηριστικό κούνημα αυτών των απολήξεων, σε συνδυασμό με την ύπαρξη «ματιών» κοντά τους, αποπροσανατολίζει τα πουλιά που επιτίθενται. Ετσι αυτά πιάνουν τις πεταλούδες από την άκρη των φτερών η οποία αποσχίζεται και ελευθερώνει το έντομο από τον θηρευτή του.
Κι αν την πιάσεις…
Αν με τα παραπάνω το ενδιαφέρον σας για τις πεταλούδες έχει αφυπνιστεί, θα πρέπει να γνωρίζετε ότι ενώ η σύλληψή τους δεν είναι δύσκολη (ναι, ναι, με το γνωστό δίχτυ-απόχη) και ο σωστός χειρισμός τους (ώστε να μην τραυματίζονται) είναι ζήτημα εμπειρίας, η κατάταξή τους δεν είναι προφανής. Αρχικώς η κατάταξη βασιζόταν στα χρώματα και σχέδια των φτερών αλλά γρήγορα έγινε κατανοητό ότι δεν επαρκούσε για τη σωστή ταξινόμηση των πεταλούδων. Φτάνει να σκεφτεί κανείς ότι πολλά είδη εμφανίζουν διμορφισμό (διαφορετικός χρωματισμός αρσενικού και θηλυκού), ενώ κάποια άλλα εμφανίζουν διαφορά στο χρώμα ανάλογα με την εποχή του έτους. Η ανατομία του εξωτερικού αναπαραγωγικού συστήματος των πεταλούδων υπήρξε για πολλά χρόνια το βασικό στοιχείο διάκρισης των ειδών (στο Μουσείο Συγκριτικής Ζωολογίας του Χάρβαρντ μπορεί κανείς να θαυμάσει ακόμη τη συλλογή εξωτερικών γεννητικών οργάνων των αρσενικών μπλε πεταλούδων του Ναμπόκοφ). Σήμερα, παράλληλα με την ανατομία του αναπαραγωγικού συστήματος, χάρη στην οποία πολλά είδη ταξινομήθηκαν σωστά, χρησιμοποιούνται και σύγχρονες μοριακές τεχνικές οι οποίες βασίζονται στο DNA.
Με άλλα λόγια, μπορεί κανείς να πιάσει εύκολα μια πεταλούδα, αλλά για τα περαιτέρω χρειάζεται αφοσίωση και μελέτη. Για τον λόγο αυτόν εμείς που δεν μπορούμε να κάνουμε ό,τι ο κ. Κούτσης, θα περιοριστούμε να τις θαυμάζουμε και να τις προστατεύουμε.
Pieris krueperi
Ακόμη μία ασιατική πεταλούδα που αφθονεί στη χώρα μας. Συχνά εντοπίζει κανείς τις χρυσαλλίδες της σε βράχους
Nordmannia acaciae
Ασιατικής προέλευσης αυτή η πεταλούδα εφαρμόζει ένα ενδιαφέρον σύστημα παραπλάνησης των θηρευτών της: οι απολήξεις των φτερών της, στα οποία υπάρχουν σχηματισμοί ως μάτια, μοιάζουν με τις κεραίες της. Ετσι, τα πουλιά δεν μπορούν να ξεχωρίσουν ποιο είναι το πρόσθιο και ποιο το οπίσθιο μέρος του εντόμου. Αν λοιπόν τις πιάσουν από τις απολήξεις των φτερών, αυτές αποσχίζονται και το έντομο ελευθερώνεται
Apatura iris
Χαρακτηριστικός ο σχηματισμός «ματιού» στα φτερά για παραπλάνηση των θηρευτών στο είδος Apatura iris
Kretania psylorita
Για να δείτε αυτή την πεταλούδα θα πρέπει να ανηφορίσετε στον Ψηλορείτη (και μάλιστα πάνω από τα 1.400 μέτρα υψόμετρο), Μάιο ή Ιούνιο. Είναι ενδημικό είδος και έχει μόνο μία γενιά τον χρόνο
Zerynthia polyxena
Αυτή την πεταλούδα δεν θα την μπερδέψετε με καμία άλλη. Αν και δηλητηριώδης (η κάμπια της τρέφεται με το φυτό αριστολόχια), κανένα άλλο είδος δεν την αντιγράφει, έτσι η εμφάνισή της είναι μοναδική. Απαντάται σε όλη σχεδόν την ηπειρωτική Ελλάδα αλλά σε περιορισμένους πληθυσμούς
Polyomatus menelaos
Αλλη μία ενδημική ελληνική πεταλούδα: θα τη βρείτε μόνο στον Ταΰγετο κατά τους μήνες Ιούνιο και Ιούλιο
Maculinea alcon
Αυτό το είδος πεταλούδας έχει συνάψει μια ενδιαφέρουσα συμφωνία με τα μυρμήγκια: οι κάμπιες του εισέρχονται στις φωλιές των μυρμηγκιών και τρώνε τις κάμπιες τους. Παρά την επιθετική αυτή συμπεριφορά, τα μυρμήγκια δεν αντιδρούν καθώς τους επιτρέπεται να τρέφονται με ένα είδος γλυκόζης που εκκρίνεται από το δέρμα της κάμπιας τής Maculinea alcon
Lysandra bellargus
Ο σεξουαλικός διμορφισμός είναι εμφανής στο είδος Lysandra bellargus. Το πάνω μέρος των φτερών του αρσενικού είναι έντονο μπλε
