Κρόνος, Τιτάνας, Εγκέλαδος… Ονόματα της ελληνικής μυθολογίας που αναβλύζουν μνήμες από την «Κοσμογονία» του Ησίοδου, την πάλη διαδοχής του βασιλείου του Ουρανού από τους θεούς του Ολύμπου. Τι σχέση μπορεί να έχουν με τη σύγχρονη αστρονομία και επιστήμη; Και όμως οι πρόσφατες ανακαλύψεις συνδέουν τα ουράνια σώματα που φέρουν τα ονόματά τους με τη δυνατότητα γέννησης ζωής στο ηλιακό μας σύστημα· ανακαλύψεις που μας γίνονται απανωτά γνωστές τα τελευταία δύο χρόνια από τον σύγχρονο «Οδυσσέα του Διαστήματος», τον μη επανδρωμένο δορυφόρο Cassini. H πιο πρόσφατη; Ενας τεράστιος πίδακας νερού που αναβλύζει από τον νότιο πόλο του Εγκέλαδου, μια υποψήφια πηγή ζωής που ξεπηδά από έναν κρυφό ωκεανό ελπίδων.
Στοιχειωμένος θαρρείς από την «κατάρα της γνώσης», ο άνθρωπος αναζητεί συνεχώς νέους κόσμους, νέους ορίζοντες ζωής. Και ο τελευταίος «Νέος Κόσμος» που του έμεινε μετά την εξερεύνηση του πλανήτη του ήταν η εύρεση ζωής σε κάποιον άλλο. Από την εποχή του Γαλιλαίου σαρώνουμε διαρκώς το Διάστημα αναζητώντας σημάδια ζωής, άλλοτε με οπτικά τηλεσκόπια και άλλοτε με ραντάρ ραδιοκυμάτων. H διαρκής αναζήτηση δεν έχει αποφέρει καρπούς, αλλά μας γέμισε υποψίες. Για να τις ξεδιαλύνουμε στείλαμε πριν από εννιάμισι χρόνια – στις 15 Οκτωβρίου 1997 – έναν κατάσκοπο στη γειτονιά του Κρόνου. Ηταν ένα μη επανδρωμένο ερευνητικό όχημα ονόματι «Cassini» – προς τιμήν του σπουδαίου ιταλού γεωγράφου του 17ου αιώνα που ανακάλυψε τέσσερα φεγγάρια του Κρόνου. Συνοδευόταν από μία ρομποτική συσκευή δειγματοληψίας, βαφτισμένη «Huygens» προς τιμήν του ξακουστού ολλανδού αστρονόμου, του 17ου επίσης αιώνα. Κατασκευάστηκαν από 260 επιστήμονες 18 χωρών και η όλη αποστολή είναι κοινοπραξία τριών υπηρεσιών του Διαστήματος – της αμερικανικής NASA, της ευρωπαϊκής ESA και της ιταλικής ASI.
Με βάρος έξι τόνους – και κόστος κατασκευής 3,27 δισ. δολάρια – ο κατάσκοπος αυτός ταξίδεψε 3,5 δισεκατομμύρια χιλιόμετρα για να φθάσει στον Κρόνο. Το κατόρθωσε την 1η Ιουλίου 2004 και από τότε δεν έπαυσε να στέλνει εικόνες και μετρήσεις. Χρησιμοποιώντας κατάλληλα τη βαρυτική έλξη του Τιτάνα, ο Cassini εκτελεί μια «χορογραφία» μεταξύ των πλανητών. Στην αποστολή του περιλαμβάνονται 74 περιστροφές του Κρόνου, 44 κοντινές πτήσεις στον Τιτάνα, οκτώ πτήσεις σε δορυφόρους (τρεις στον Εγκέλαδο και από μία στη Φοίβη, στον Υπερίωνα, στη Διόνη, στη Ρέα και στον Ιαπετό), 30 πρόσθετες μικρές πτήσεις, μία πλήρης περιστροφή του Τιτάνα και… ό,τι έκτακτο. H πολυδαίδαλη αυτή αποστολή θα λήξει το 2008.
Δύο χρόνια εκπλήξεων
Οι πρώτες εντυπωσιακές εικόνες του Cassini δημοσιοποιήθηκαν τον Οκτώβριο του 2004. Εδειχναν τον ομιχλώδη Τιτάνα, το μεγαλύτερο φεγγάρι του Κρόνου. H ατμόσφαιρά του είναι μιάμιση φορά πυκνότερη από της Γης και το έδαφός του περιέχει οργανικές ενώσεις του άνθρακα, όμοιες σχεδόν με εκείνες που κυριαρχούσαν στον πλανήτη μας πριν από την εμφάνιση ζωής. Ωστόσο η ανάπτυξη ζωής στον Τιτάνα δείχνει ανέφικτη, καθώς η μέση θερμοκρασία του είναι -289 βαθμοί Κελσίου.
Τον Φεβρουάριο του 2005 ομάδα αστρονόμων της NASA ανακοίνωσε ότι τα στοιχεία του Cassini ανέτρεψαν τις κρατούσες – επί 25 χρόνια – θεωρίες για τη μαγνητόσφαιρα του Κρόνου. Για παράδειγμα, ενώ ως τώρα πιστεύαμε ότι το σέλας των πόλων του Κρόνου είχε όμοια γένεση και συμπεριφορά με εκείνων της Γης – δηλαδή είναι ευθέως ανάλογα της δράσης του «ηλιακού ανέμου» -, αποδείχθηκε ότι εκεί συμβαίνει… κάτι το παράξενο, που κορυφώνεται μία φορά τον μήνα.
Τον ίδιο Φεβρουάριο εξαιρετικά ευκρινείς εικόνες του Cassini από τον Τιτάνα φανέρωσαν έναν κρατήρα από κομήτη πλαισιωμένο από πτυχώσεις και κανάλια. Να είχαν δημιουργηθεί από τις θερμοκρασιακές μεταβολές ή από βροχοπτώσεις;
Αμέσως μετά τον Τιτάνα ο Cassini επισκέφθηκε τον Εγκέλαδο. Πετώντας σε ύψος 1.180 χιλιομέτρων ραδιοφωτογράφισε με εκπληκτική καθαρότητα τα παγωμένα χαρακτηριστικά του. Το φεγγάρι αυτό είναι το πιο ανακλαστικό ουράνιο σώμα στο ηλιακό μας σύστημα, ανακλώντας το 90% του ηλιακού φωτός. H έλλειψη «ουλών» από μετεωρίτες προδίδει το νεαρόν της γεωλογικής ηλικίας του. H μορφολογία του εδάφους του, που μας έδειξε ο Cassini, ήταν πολύ όμοια με εκείνη του Γανυμήδη και της Ευρώπης – δύο δορυφόρων για τους οποίους πιστεύεται ότι κρύβουν ωκεανούς νερού στο υπέδαφός τους. Οι αναλύσεις των φασματογράφων έδειξαν ότι το «πρόσωπο» του Εγκέλαδου αποτελείται από καθαρό πάγο, χωρίς προσμείξεις.
Στις 24 εκείνου του «πυκνού» Φεβρουαρίου ο Cassini έστειλε εικόνες της ατμόσφαιρας των δακτυλίων του Κρόνου που αποκάλυπταν ιόντα οξυγόνου. Δύσπιστοι για το ότι αυτό φανέρωνε ζωή, οι επιστήμονες απέδωσαν την ύπαρξή τους στη χημική αντίδραση των ηλιακών ακτίνων με τα σωματίδια πάγου που απαρτίζουν τους δακτυλίους του πλανήτη. Οπωσδήποτε όμως ήταν ένα σοκ, καθ’ ότι βεβαίωνε ότι ο σχηματισμός οξυγονούχων ατμοσφαιρών στα άκρα του ηλιακού μας συστήματος είναι συχνότερος από ό,τι νομίζαμε… Μία ακόμη έκπληξη εκείνου του Φεβρουαρίου ήταν η ανακάλυψη ενός δίδυμου φεγγαριού της Διόνης, που βαφτίστηκε Πολυδεύκης.
Τον Μάρτιο του 2005 ο Cassini μάς αποκάλυψε ότι ο Εγκέλαδος έχει σημαντική ατμόσφαιρα. Πώς είχε δημιουργηθεί αυτή; Από τις ενδείξεις του μαγνητόμετρου του Cassini οι επιστήμονες οδηγήθηκαν στο συμπέρασμα ότι ο «φταίχτης» ήταν ηφαίστεια ή πίδακες νερού (geysers). Ο Εγκέλαδος είναι ένα πολύ μικρό φεγγάρι – με διάμετρο μόλις 500 χιλιόμετρα – και το βαρυτικό πεδίο του δεν είναι αρκετό για να κρατήσει μια ατμόσφαιρα στο διηνεκές. Για να συμβεί αυτό πρέπει να υπάρχει μια συνεχής πηγή, όπως ηφαιστειακή δράση ή θερμές πηγές. Πλησιάζοντας στα 500 χιλιόμετρα από την επιφάνεια του Εγκέλαδου ο Cassini κατέγραψε σοβαρότατη κάμψη του μαγνητικού πεδίου και ταλαντώσεις του. Το δίχως άλλο προέρχονταν από ιονισμένους ατμούς νερού!
Τον Μάιο του 2005 άλλο ένα «δώρο» του Cassini μάς περίμενε. Ανακάλυψε ένα νέο φεγγάρι του Κρόνου στο εσωτερικό των δακτυλίων του. Ολα σχεδόν τα φεγγάρια του πλανήτη που μας ήταν γνωστά βρίσκονται έξω από το «μπρασελέ» του πλανήτη. Ολα εκτός από ένα, τον Πάνα. Από ό,τι είδαμε, ο διαμέτρου 7 χιλιομέτρων «S/2005 S1» (προσωρινό όνομα) τού κρατάει συντροφιά περιστρεφόμενος γύρω από τον Κρόνο σε απόσταση 135.505 χιλιομέτρων από το κέντρο του.
Στις 8 Ιουνίου 2005 εικόνες από τον Τιτάνα έδειξαν έναν μεγάλο κωνικό ορεινό όγκο στην επιφάνειά του. Μελετώντας τον οι αστρονόμοι συμπέραναν ότι βρήκαν τον αίτιο της μοναδικής ατμόσφαιρας – αζώτου και μεθανίου – του Τιτάνα: ένα παγωμένο ηφαίστειο (cryovolcano) διαμέτρου 30 χιλιομέτρων.
Λίγους μήνες αργότερα, τον Οκτώβριο του 2005, ο Cassini έστειλε εικόνες της γκρίζας Διόνης, που είχαν ληφθεί από απόσταση 500 χιλιομέτρων. Εδειχναν ένα παγωμένο φεγγάρι χωρίς ατμόσφαιρα, με πολλές πτυχώσεις, κρατήρες μετεωριτών και περιοχές πάγου. Κατά τους μελετητές των εικόνων, η Διόνη είναι μια πολύ μεγαλύτερης ηλικίας αδελφή του Εγκέλαδου.
Τον Φεβρουάριο αυτής της χρονιάς η έκπληξη που μας επεφύλασσε ο Cassini ήταν η εξήγηση των «ραδιοπαρασίτων» που είχαμε λάβει από τον Κρόνο. Στον πλανήτη μαινόταν μια τεράστιας κλίμακας θύελλα και τα «παράσιτα» ήταν οι μεγαλειώδεις κεραυνοί που τον σάρωναν!
Τέλος, ήλθε η θριαμβική ανακάλυψη του εφετινού Μαρτίου. Στις 10 του μήνα επιστήμονες της NASA ανακοίνωσαν περιχαρείς ότι ο Cassini βρήκε όντως πίδακες θερμού νερού στον Εγκέλαδο, ανανεώνοντας τις ελπίδες μας για ύπαρξη ζωής εκτός της Γης! «Βρήκαμε το πιστόλι που καπνίζει» δήλωσε χαρακτηριστικά η Κάρολιν Πόρκο (Carolyn Porco) από το Ινστιτούτο Επιστήμης του Διαστήματος (Space Science Center) στο Κολοράντο.
Βεβαίως, αυτό που βρήκαμε είναι η δυνατότητα ύπαρξης ζωής και όχι η ίδια η ζωή. Για να υπάρξει, κατά πώς συμφωνούν οι περισσότεροι επιστήμονες, χρειάζεται νερό, σταθερή πηγή θερμότητας και η σωστή «χημική συνταγή». Συνέτρεξαν αυτά τα τρία στον Εγκέλαδο; Ακόμη δεν γνωρίζουμε και κρίνοντας από τη μη εμφάνιση εξωγήινων στις φωτογραφίες του Cassini η όποια ζωή εκεί θα είναι ακόμη του επιπέδου μικροβίων ή άλλων πρωτόγονων οργανισμών που αντέχουν σε ακραίες συνθήκες.
Πράγμα που σημαίνει ότι είναι ένας «νέος κόσμος» που μπορούμε να εποικήσουμε, εφόσον σιγουρευτούμε ότι στον υπόγειο ωκεανό του δεν κρύβονται… Ινδιάνοι!
Το ανέκδοτο της «Κοσμογονίας»
Την ώρα που στα αμερικανικά σχολεία «σφάζονται» για το αν ο έμβιος κόσμος δημιουργήθηκε κατά Αδάμ ή κατά Δαρβίνον, ο αρχαίος Ησίοδος θα είχε κάθε δικαίωμα να… κρατάει την κοιλιά του από τα γέλια. H «Κοσμογονία» του μιλούσε σαφώς για το κόλπο της Ρέας να δώσει στον Κρόνο – ο οποίος ως γνωστόν έτρωγε τα παιδιά του – να φάει μια πέτρα αντί για τον Δία. Αυτό ήταν η αρχή του τέλους της μονοκρατορίας του και η απαρχή του Δωδεκαθέου.
Αν όντως η ελληνική μυθολογία είναι κωδικοποιημένη καταγραφή της αρχαίας γνώσης που λένε οι αρχαιολάτρες, τότε οι πρόσφατες ανακαλύψεις του Cassini στεριώνουν το πιο καλό σενάριο για τον γερο-Ησίοδο: Ο πρώτος έχων ζωή ήταν ο Κρόνος, ο οποίος κάποτε έφαγε την πετριά του Δία (σύγκρουση πλανητών) και από την αναδιάταξη των πραγμάτων στο ηλιακό σύστημα «μετακόμισε» η ζωή στη Γη! Είναι ένα σενάριο το οποίο, αν κάποτε αποδειχθεί αληθινό από την επιστήμη, μας αφήνει με το ερώτημα: Πώς το ήξερε ο Ησίοδος; Αφού, κατά Αδάμ και κατά Δαρβίνον, οι προαιώνιοι δεν είχαν τη δυνατότητα κατασκευής Cassini, μας μένει η μαρτυρία εξωγήινων επισκεπτών. Λες;…
H «ταυτότητα» του Κρόνου
Εκτος πλανήτης του ηλιακού μας συστήματος κατά σειράν απόστασης από τον Ηλιο
Απόσταση από τον Ηλιο: 1,43 δισ. χιλιόμετρα (10 φορές μακρότερα από ό,τι η Γη)
Γνωστά φεγγάρια του: 31
Γνωστοί δακτύλιοί του: 7
Κρόνιον έτος (χρόνος περιστροφής περί τον Ηλιο): 29,42 γήινα έτη
Κρόνια ημέρα (χρόνος περιστροφής περί τον ίδιο): περίπου 10,5 ώρες
